Między utopią a melancholią – w poszukiwaniu światów niemożliwych

Abstract

Rozprawa doktorska została poświęcona związkom melancholii i utopii, ze zwróceniem uwagi na ich wzajemne przenikanie w tekstach literackich, wyróżniających się cechami utopijności. Przedmiotem szczegółowej analizy są utwory dystopijne, które określane są jako „trylogia dystopijna”: „My” E. Zamiatina, „Nowy wspaniały świat” A. Huxley'a oraz „Rok 1984” G. Orwella. Przedstawiają one „idealny” świat, zwracając uwagę na mroczną stronę myślenia utopijnego; z tego też powodu określane są jako utopie negatywne w odróżnieniu od pozytywnych, które ukazują idealnie urządzony świat. Ten ostatni jawił się przybyszowi jako emanacja raju, będąc jednocześnie zupełnym zaprzeczeniem tego, co odwiedzający znał ze swojego własnego otoczenia. W przypadku dystopii, poznajemy świat oczami głównego bohatera, który pod wpływem niejasnych dla niego okoliczności zaczyna podawać w wątpliwość otaczającą rzeczywistość. Odczuwa jednocześnie swoją obcość względem innych. To doświadczenie można odczytywać jako odczuwanie melancholii, która „wprasza” się do utopii i podkopuje fundament jej istnienia. Aby ukazać zależność między utopią a melancholią wybrano powieści, W przedstawieniu wyżej wspomnianych wątków i motywów posłużono się literaturą pomocniczą. Jednym z ważniejszych dzieł była praca niemieckiego socjologa Wolfa Lepeniesa „Melancholie und Gesellschaft” („Melancholia i społeczeństwo”).

The doctoral dissertation discusses the relationship of melancholy and utopia, with the emphasis on their interpenetration in literary texts, distinguished by the features of utopianism. The subject of detailed analysis are dystopian works, which are referred to as the "dystopian trilogy": "We" by E. Zamiatin, "Brave New World" by A. Huxley and "1984" by G. Orwell. They present the "ideal" world, drawing attention to the dark side of utopian thinking; for this reason, they are referred to as negative utopias, as opposed to positive utopias, which show a perfectly arranged world. The latter appeared to the visitor as an emanation of paradise, being at the same time a complete contradiction of what the visitor knew from his own surroundings. In the case of dystopia, we get to know the world through the eyes of the main character who, under the influence of circumstances unclear to him, begins to question the surrounding reality. At the same time, he feels alien to others. This experience can be read as the feeling of a melancholy that "invites" into the utopia and undermines the foundations of its existence. To show the relationship between utopia and melancholy and to present the above-mentioned threads and motives, auxiliary literature was used. One of the most important works was the work of the German sociologist Wolf Lepenies "Melancholie und Gesellschaft" ("Melancholia and society").