The Mysterious Copper Battle Axe from the Castle Museum in Sandomierz

Abstract

In the Castle Museum in Sandomierz, there is a small copper battle axe whose place and circumstances of discovery are unknown. It is only known that this item was found in the vicinity of Sandomierz. The discussed artefact represents the Nógrádmarcal type, characterized by a distinctive haft, a ring near the haft hole, two opposing blades/arms, and a lowered horizontal arm in relation to the apex of the haft opening and the vertical blade. This form is particularly prevalent in the northern Carpathian region, especially in present-day Czech Republic and Slovakia. Additionally, similar specimens are also recorded in northern Hungary and Romania. In formal terms, this item corresponds to the C2 type according to Julie Heeb’s typology, which is numerous in the western part of the Carpathians, especially in the Czech Republic. The majority of them were discovered in contexts unfavourable to chronological studies. It is not excluded that these specimens survived until the younger Eneolithic period. It seems that the safest way to date them is to the turn of the 5 th /4 th millennium BC or the beginning of the 4 th , and associate them with late influences of the Polgar cycle. The presented artefact is most likely to be seen as an import from the south-western or southern direction into the environment of the Lublin-Volhynian culture. It is another copper artefact from the Eneolithic period discovered in the Sandomierz Upland, indicating lively contacts between these areas and those located further south and southwest.

W zbiorach Muzeum Zamkowego w Sandomierzu znajduje się niewielki romboidalny miedziany topór o nieznanej proweniencji. Jego waga wynosi 560 g, długość 14 cm, a szerokość (mierzona w najszerszym miejscu) 4,5 cm. Jego ostrze jest płaskie o grubości 0,8 cm i szerokości 4 cm. Po drugiej stronie ostrze jest ułamane/zniszczone; tworzy kształt zbliżony do kwadratu o szerokości 2,6×2,3 cm. Gdyby podjąć próbę rekonstrukcji omawianego zabytku, ta ułamana część mogłaby mieć około 2-3 cm długości i około 2,5 cm szerokości, w strefie przy ostrzu. Po środku znajduje się otwór na stylisko, którego szerokość w dolnej partii wynosi 2,6×2 cm, a w górnej 1,9×2 cm. W dolnej części, dookoła otworu na stylisko, stwierdzono płaski wałek, który wydziela tę część od ostrza oraz części obuchowej. Od strony ostrza pionowego ścianka miejsca pod stylisko jest niemal prosta, a w części z ostrzem poziomym lekko skierowana po ukosie i zwężająca się ku górze. Spowodowało to, że po osadzeniu na stylisko ta druga część była nieco obniżona. Najbliższe terytorialnie znalezisko miedzianego topora znamy z miejscowości Książnice. Zabytek ten jest łączony z toporami typu Şiria, wariant Aszód, które występują głównie w środkowych i północnych Węgrzech. Innym stosunkowo bliskim geograficznie odkryciem jest okaz pochodzący z okolic Wiślicy. Topór ten kwalifikuje się do typu Szekely-Nadudvar związanego z wpływami kultury bodrogkereszturskiej. Do tego typu nawiązuje także topór z Krakowa-Kurdwanowa. Wspomniane zabytki łączy się z kulturą lubelsko-wołyńską, wykazują one jednak różnice typologiczne względem omawianego okazu. Z bliższych geograficznie odkryć warto jeszcze wskazać na topór typu Mezőkeresztes znaleziony w miejscowości Krzemienna, pow. brzozowski na Pogórzu Dynowskim i datowany około 4000 BC oraz łączony z wpływami cyklu polgarskiego. Pewne podobieństwa do tego topora wykazuje również okaz określany jako motyka z Suchej Wielkiej, pow. trzebnicki. Zabytek ten, wg Stefana Łęczyckiego, mógł być formą pochodną od toporów typu Mezőkeresztes. Również i one różnią się od omawianego pod względem morfologicznym. W klasyfikacji Marka Gedla omawiany topór jest najbardziej zbliżony do egzemplarzy zaliczonych przez badacza do typu Jászladány, znanych z miejscowości Koniecmosty, Krzeszyce, Starczów i Byczyna. Marek Gedl łączy te okazy z wpływami kultury bodrogkereszturskiej. Wart podkreślenia jest fakt, że nasz zabytek jest jedynym tego typu obiektem z terenów województwa świętokrzyskiego. Wypada zwrócić uwagę na podobieństwo analizowanego okazu do topora z okolic Byczyny. Wydaje się, że zarówno omawiany topór, jak i okaz z okolic Byczyny można łączyć z typem Nógrádmarcal, po raz pierwszy wyróżnionym przez Franca Schuberta. Zabytki tego typu pojawiały się na granicy oddziaływań kultury bodrogkereszturskiej. Według najnowszej typologii Julie Heeb ten rodzaj toporów nosi nazwę Ocna-Nógrádmarcal i łączy typ Târgu Ocna z Nógrádmarcal. Badaczka wydzieliła sześć podtypów tego rodzaju toporów. Omawiany okaz najlepiej wpisuje się w typ C2, czyli smukły, o słabo wydzielonym pierścieniu wokół otworu styliska. Typ ten licznie występuje w zachodniej części Karpat, zwłaszcza w Czechach. Wydaje się, że omawiany okaz można datować na przełom V i IV tysiąclecia, natomiast jako ostatecznego odbiorcę tego przedmiotu należałoby wskazywać ludność kultury lubelsko--wołyńskiej. Stanowi to kolejny argument za eneolitycznym charakterem tej jednostki kulturowej oraz pokazuje duże znaczenie Wyżyny Sandomierskiej w tamtym okresie czasu.