O archetypicznych nazwach ikon prawosławnych

Abstract

Analizie poddano 61 ikononimów zaliczonych do ośmiu podstawowych archetypów (modeli) ikonograficznych. Uwagę zwracają ikononimy formalnie równe nazwom archetypów, np.: Mandylion, Emmanuel, Hodegetria, Deesis. W celu bardziej precyzyjnego określenia wizerunku nazwa funkcji ikony często (14 tytułów) łączy się z określeniem odtoponimicznym (np. Hodegetria Smoleńska) lub (rzadziej) z określeniem odantroponimicznym (Hodegetria Piotrowska). Określenie odantroponimiczne występuje również w innych typach ikononimów także przynależnych do modeli maryjnych (Eleusa ← Matka Boża Fiodorowska) oraz modeli chrystusowych (Pantokrator ← Chrystus Pantokrator). Ikononimy należące do archetypów: Kyriotissa (← Pani Wszechświata) i Pantokrator (← Król Chwały) zawierają w swej strukturze człony odapelatywne, charakterystyczne dla osób zasiadających na tronie (królowa, władczyni, pani, król, zbawiciel, pan, wszechmocny). Człony odapelatywne występują również w nazwach związanych z modelem Eleusa (czułość, tkliwość, igranie) oraz z modelem Hodegetria (← Matka Boża Trójręka – ikononim ten nie łączy się z archetypem). Tytuł Dziewica Znaku przez swą symboliczną nazwę jest trudny do zidentyfikowania go z modelem Oranta. Odrębną grupę ikononimów stanowią określenia maryjne obcego pochodzenia (np. Glykofilusa), które mają wiele przekładów na język polski (Słodko całująca, Słodko miłująca, Słodki pocałunek, Czule miłująca, Miłościwa). Niektóre ikononimy, rozbudowane do kilku polskich członów, dołączają jeden człon obcy (Matka Boża Wielka Panagia). Taka różnorodność przełożeń może wynikać z ludowej pobożności, rozsławionej w ikonografii. Ikononimy to specyficzne określenia religijnych dzieł malarskich. Większość z nich poprzez swoją nazwę łączy się z archetypem. Niektóre ikononimy w związku z ich różną interpretacją trudno jednoznacznie przyporządkować do określonego modelu.

Here are 61 analyzed icononyms which belong to 8 basic archetypes (models). The most striking group are the icononyms that formally are the archetypes’ names, e.g., Mandylion, Emmanuel, Hodogetria, Deesis. To precisely describe an image, the function of an icon’s name (14 titles) is often linked with the toponymic term derivate (e.g., Hodogetria Smoleńska) or less frequently with the term anthroponomic derivate (Hodogetria Piotrowska). The term anthroponomic derivate occurs also in other icononym types also belonging to Marian models (Eleusa ← Matka Boża Fiodorowska) and Christ models (Pantokrator ← Chrystus Pantokrator). The icononyms which belong to archetypes: Kyriotissa (←Pani Wszechświata) and Pantokrator (←Król Chwały) include in their structure appellative derivate elements characteristic for the people on the throne (queen, the ruler, lady, king, savior, lord, almighty) The appellative derivate elements also occur in the names linked to the models Eleusa (tenderness, playing) and Hodogetria (←Mother of God three hand - this icononym doesn’t belong to archetype). The title Virgin Sign, because of its symbolic name, is difficult to identify with Oranta model. The separated icononyms group constitute terms of foreign origin (e.g. Glykofilusa), which have a lot of translations into Polish (Słodko całująca, Słodko miłująca, Słodki pocałunek, Czule miłująca, Miłościwa). Some of icononyms, extended to a few Polish elements, add one foreign element (Matka Boża Wielka Panagia). This variety of translations may come from popular, folk piety, famous in iconography. The icononyms are the specific terms of religious paintings. Most of them, thanks to their names, are linked to an archetype. Some of icononyms variously interpreted, are difficult to classify as belonging to one specific model.