Contribution to the determination of the chronology of the Brînzeni local group of Trypolye culture

The author focuses on the chronology of the Brînzeni (Brynzen) group of the Tripolye culture in the context of the radiocarbon dates obtained from two settlements sites in Moldova - Văratic Holm i Brînzeni XI (IX). Thanks to the conducted analyzes and the results of the latest research, it is possible to place the discussed results in a wider context, including materials in relation to the inner-Trypolye context and contacts with other communities in Central and Eastern Europe.

W początku IV tysiąclecia BC obszar dzisiejszej Mołdawii i zachodniej Ukrainy stanowił pogranicze pomiędzy dwoma różnymi modelami kulturowymi, reprezentowanymi przez kulturę pucharów lejkowatych oraz regionalne grupy kultury trypolskiej. Sąsiedztwo to wiązało się z szeregiem interakcji o różnym charakterze, częstotliwości i chronologii, manifestowanych w znaleziskach archeologicznych poprzez importy, wymianę, czy wreszcie powstanie zespołów synkretycznych. Szczególną rolę w procesach tych odegrały późnotrypolskie społeczności grupy Brînzeni. Pierwsze zainteresowania badawcze wspomnianą grupą miały miejsce około 100 lat wstecz, jednak formalne jej wydzielenie nastąpiło dopiero w latach 70. XX w. Przyjmuje się, że główny obszar zasiedlony przez społeczności grupy Brînzeni obejmuje dzisiejszą północną Mołdawię. Model osadniczo-gospodarczy preferował zakładanie osad (do około 30 domostw), przeważnie na planie koła lub owalu i gospodarkę rolniczą wykorzystująca udomowione gatunki zbóż, roślin strączkowych i olejodajnych. Pośrednio dalekosiężne kontakty potwierdzały znaleziska narzędzi z krzemienia wołyńskiego (wewnątrz samej grupy Brînzeni) oraz obecność importów lub charakterystycznych nawiązań brynzeńskich w stylistyce zdobnictwa naczyń, udokumentowane na stanowiskach innych grup społeczności trypolskiej, ale również kultury pucharów lejkowatych, czy wreszcie pojawienie się zespołów synkretycznych. Większość badaczy wiąże pojawienie się społeczności brynzeńskich z początkiem fazy CII kultury trypolskiej (3400–3300 – 3000/2900 BC), pozycjonując jej istnienie w przedziale 3400–3100 BC. Nowe możliwości interpretacji chronologii grupy Brînzeni pojawiły się wskutek nowych badań wykopaliskowych w Ukrainie i Mołdawii oraz pozyskania prób radiowęglowych ze stanowisk badanych jeszcze w ubiegłym stuleciu, w tym tych, znajdujących na obszarze formatywnym grupy. Do badań wytypowano stanowiska Văratic III Holm i Brînzeni XI (IX). Pozyskane oznaczenia radiowęglowe wykonano na próbach kości zwierzęcych. Wynoszą one odpowiednio: dla Văratic Poz-109779 4830 ± 40 BP (3656–3535, for σ; 3698–3523 BC, 2σ), a dla Brînzeni Poz-109778 4630 ± 40 BP (3499–3361 BC, σ; 3620–3342 BC, 2σ) Określenie chronologii społeczności brynzeńskich i interpretacja uzyskanych wyników jest zadaniem trudnym. Wiąże się z prześledzeniem jej skomplikowanych relacji genetycznych, przestrzennych oraz z synchronizacją z innymi wariantami kultury trypolskiej. Obecnie widoczna jest tendencja do wcześniejszego sytuowania pojawienia sią równoległych grup kultury trypolskiej, tradycyjnie łączonych z okresem CII. Punktem odniesienia do rozważań są zarówno stanowiska trypolskie, jak i te, potwierdzające wzajemne relacje pucharowo-trypolskie. W pierwszym przypadku dotyczy to m. in. stanowiska w Majdanetskoje, datowanego dość precyzyjenie na okres 3750/3700–3650 BC lub 3800-3670 BC, czy Starych Badrazhów. Stanowiskami trypolskimi z wpływami KPL są m.in. Bilsziwcy, jaskinia Werteba oraz Żwaniec. Odwrotną sytuację – tj. stanowisk pucharowych z udokumentowanymi wpływami trypolskimi interpretowanymi jako importy – zanotowano w m.in. Gródku nad Bugiem, Zimnem oraz Leżnicy. W Gródku importy brynzeńskie udokumentowano wyłącznie dla I fazy, datowanej na 3650-3400 BC, podczas gdy w Leżnicy nie zostały one wyróżnione. Szczególny przypadek wpływu grupy Brînzeni i społeczności pucharowych zanotowano natomiast w Nowomalinie-Podobance, na Wołyniu, datowanym na 3627–3363 BC. Tamtejsza ceramika jest przykładem zespołów synkretycznych, łączących w sobie cechy pucharowe i trypolskie, z wyraźnie widocznym piętnem stylistyki brynzeńskiej. Analiza pozyskanych dat pozwala na ostrożne oznaczenie ram chronologii grupy Brînzeni. Wstępnie, początek formowania tej grupy można określić na 3700/3650 BC. Kolejną fazę cechuje intensyfikacja kontaktów brynzeńskich z innymi społecznościami trypolskimi i pucharowymi pomiędzy 3700–3380 BC. W efekcie doprowadziło to do powstania zespołów synkretycznych (ok. 3650 BC). Ostatni etap funkcjonowania wyznaczyłby okres funkcjonowania stanowiska w Żwańcu, przypadający na około 3100 BC.