Rodzina w środowisku lokalnym. Pomoc – wsparcie – opieka

Problematyka rodziny jest od wielu lat przedmiotem rozważań szeregu dyscyplin naukowych. Niestety, można odnieść wrażenie, że bardziej koncentrują się one na negatywnych stronach funkcjonowania rodziny we współczesnym świecie, ukazując jej dysfunkcjonalność, występujące w niej kryzysy i patologie. Natomiast zdecydowanie za mało miejsca poświęca się mocnym stronom rodziny i zasobom w niej tkwiącym, a także moż- liwościom optymalizacji tego środowiska. Odpowiednio wczesne wspieranie rodziny, podejmowanie działań profilaktycznych może zapobiec występowaniu wielu niekorzystnych zjawisk. Dlatego w dzisiejszych czasach najlepszym rozwiązaniem jest poszukiwanie i podejmowanie różnych form działań wspierających. Pewną próbą odpowiedzi na zapotrzebowanie w środowisku badaczy i praktyków jest niniejsza publikacja. Zawiera ona interdyscyplinarną propozycję spojrzenia na problematykę rodziny i działań na jej rzecz we współczesnym społeczeństwie. Publikację otwiera tekst Janusza Mierzwy. Autor podkreślił w nim, że szczęście rodzinne jest wartością najczęściej preferowaną przez współczesnych Polaków, na co wskazują liczne publikacje i badania. W analizowanym przez autora przedziale czasu (1991– 2010) wybór szczęścia rodzinnego jako wartości codziennego życia i nadającej sens ludzkiemu życiu utrzymuje się niezmiennie na pierwszym miejscu w deklaracjach respondentów z różnych kategorii wiekowych i z różnych aglomeracji. Na problem prorodzinności w kontekście personalistycznej misji mediów katolickich zwrócił uwagę Janusz Miąso. Podkreślił, iż nowe technologie całkowicie zmieniają sposób, w jaki ludzie posługują się pięcioma zmysłami, sposób, w jaki reagują na zjawiska, a przez to całkowicie zmieniają formę ich życia i kształt społeczeństwa. Ten rodzaj transformacji, to przejście od społeczeństwa masowego, którego symbolem jest telewizja, do społeczeństwa sieciowego, którego z kolei symbolem jest Internet, gdzie interaktywność jest szczególnie charakterystyczna. Zdaniem autora wszystkie multimedia, szczególnie zaś katolickie winny strzec wartości i im służyć, pragnąc w ten sposób permanentnie budować lepszy świat. Prowadząc rozważania na temat rodzinnego i pozarodzinnego systemu wychowania dzieci w Polsce, Tadeusz Sakowicz stawia problem, czy w obecnej rzeczywistości jeste- śmy w stanie przeciwdziałać zróżnicowanym zagrożeniom, gdy chodzi o poprawny rozwój i edukację dzieci i młodzieży w Polsce. Prawidłowe rozwiązania pojawią się wówczas, kiedy podjęta zostanie szeroka dyskusja i prowadzone będą longitudinalne badania sojopedagogiczne problemów społecznych, którymi powinny być zainteresowane kolejne ekipy rządzące dla mądrych decyzji oraz odpowiedzialnego służenia narodowi i państwu. Kolejny artykuł autorstwa Julii Gorbaniuk porusza problematykę rozłąki migracyjnej. Autorka relacjonuje badania przeprowadzone w ramach projektu „Wsparcie rodziny w roz- łące migracyjnej”, dotyczące diagnozy społecznego postrzegania rodzin migracyjnych, ich funkcjonowania, a także zagrożeń i korzyści wynikających z migracji. Na podstawie badań wskazano m.in. powody, dla których respondenci decydują i nie decydują się na wyjazd, powody, dla których współmałżonkowie zgadzają się lub nie zgadzają na wyjazd zarobkowy, a także jaki pobyt zagraniczny byłby możliwy do zaakceptowania przez współmałżonka i osobę wyjeżdżającą. Kolejne teksty dotyczą problematyki funkcjonowania rodzin wychowujących dziecko z niepełnosprawnością oraz dziecko chore. Joanna Szymanowska w swoim artykule za8 Wstęp warła fragmentaryczne wyniki badań odzwierciedlające zakres potrzeb odczuwanych przez rodziców wychowujących niepełnosprawne dzieci w sferze bytowej, emocjonalnej i spo- łecznej, a także stopień i częstotliwość ich zaspokojenia w środowisku zamieszkania. Uzyskane wyniki badań mogą posłużyć (m.in. pracownikom socjalnym, wolontariuszom, animatorom społeczności lokalnej) w optymalizowaniu systemu pomocy społecznej osobom niepełnosprawnym na poziomie lokalnym. Natomiast Monika Parchomiuk i Beata Szabała podejmują problematykę wsparcia społecznego, którego doświadczają matki dzieci niepełnosprawnych oraz analizują to zjawisko w kontekście roli postawy rodzicielskiej. Na podstawie badań własnych autorki dokonały porównania subiektywnie odczuwanego wsparcia społecznego u matek dzieci niepełnosprawnych i pełnosprawnych, konfrontując to równocześnie z postawami rodzicielskimi. Problematyką przemocy domowej zajęła się Anna Śniegulska. Autorka zwróciła uwagę, iż rodzina niebezpiecznie często staje się miejscem przemocy. Ofiarami przemocy w rodzinie najczęściej padają kobiety oraz dzieci, które doświadczają przemocy fizycznej, psychicznej, są też ofiarami seksualnych nadużyć i zaniedbań ze strony rodziców. Tym samym należy pamiętać, że ofiary nadużyć mają prawo oczekiwać na pomoc i wsparcie ze strony całego społeczeństwa. Magda Urbańska skupiła się na formach pomocy, które nie są „neutralne” ze względu na płeć, gdyż są skierowane do dziewcząt. Takie spojrzenie pozwala na przyjrzenie się problemom dziewcząt w kontekście płci społeczno-kulturowej (gender) i umożliwia tym samym poszukiwanie nowych form pomocy oraz wsparcia, które są wrażliwe na kwestie płci. Wydaje się bowiem, że stereotypy i uprzedzenia dotyczące płci na tyle mocno wpisały się w życie społeczne, iż przestały być zauważalne, a w dużej mierze to one przyczyniają się do ograniczenia możliwości rozwoju dziewcząt. Sposobem na przezwyciężenie licznych barier zewnętrznych i wewnętrznych może być empowerment (uwłasnowolnienie). Jan Śledzianowski skoncentrował się na zjawisku dysfunkcjonalności rodzin, które w Polsce wzrasta z każdym rokiem. Na tle współczesnych uwarunkowań trzeba wskazać na przyczyny dysfunkcjonalności wewnątrz rodziny oraz te, które mają charakter społeczny, leżą w strukturze ekonomicznej i politycznej państwa. Swoje rozważania autor zilustrował wynikami badań. Kolejny autor – Henryk Cudak podejmuje problematykę zagrożenia funkcjonalnego w rodzinach bezrobotnych. W sytuacji braku środków finansowych w rodzinach, spowodowanych długim okresem bezrobocia, rodzina zaczyna przejawiać nie tylko dysfunkcje ekonomiczne, ale także dysfunkcje w wewnątrzrodzinnych interakcjach. Zagrożenie ubóstwem pociąga za sobą także wiele skutków w sferze społecznej, co wiąże się z w marginalizacją społeczną. Mogą pojawiać się ponadto zaburzenia funkcji wychowawczej rodziny. W tej sytuacji niezbędna jest pomoc, zwłaszcza pomoc realizowana poprzez pracę socjalną. Problematykę rodzin z problemem bezrobocia kontynuuje Anna Marzec-Tarasińska. Autorka zwraca uwagę, że wywiera ono istotny wpływ na sytuację współczesnej rodziny. Po dłuższym czasie może stać się powodem dysfunkcji, dezintegracji a nawet patologii rodziny, dlatego ważne jest wsparcie społeczne i pedagogiczne rodziny z problemem bezrobocia. Jacek Olszewski podejmuje problem zależności zachodzących między wydarzeniami życiowymi, poszukiwaniem wsparcia społecznego, ujmowanego jako sposób radzenia sobie ze stresem, a zaburzeniami lękowymi. Na podstawie wyników przeprowadzonych przez siebie badań autor stwierdził, iż pacjenci z zaburzeniami lękowymi różnią się od osób zdrowych pod względem częstości poszukiwania wsparcia społecznego oraz, że istnieją związki między wydarzeniami życiowymi a poszukiwaniem wsparcia społecznego u pacjentów z zaburzeniami lękowymi i u osób zdrowych.Wstęp 9 Kolejne teksty koncentrują się na środowisku szkoły jako instytucji, która w swoich działaniach podejmuje również zadanie wspierania rodziny ucznia. Eugenia Iwona Laska porusza problematykę relacji nauczyciel-uczeń w kontekście klasy i szkoły. Autorka zwraca uwagę na współdziałanie nauczyciela w uczniami, rodzicami i lokalną społeczno- ścią. Z kolei Krystyna Węgrzyn-Białogłowicz zwraca uwagę, że brak wiedzy dotyczącej procesu dorastania i zależności pomiędzy obszarami zamian zarówno wśród rodziców, jak i nauczycieli, może przyczynić się do nadmiernych napięć emocjonalnych, wymagających wsparcia ze strony dorosłych, wspomaganych profesjonalnymi działaniami środowiska szkolnego. Na roli pedagoga szkolnego w kontekście wspierania ucznia skoncentrowała się Wiesława Walc. Autorka zwróciła uwagę, iż w wykazach zadań pedagogów – zarówno zało- żonych, jak i rzeczywiście realizowanych – stosunkowo rzadko pojawia się odniesienie do oddziaływania na rodzinę lub działania wspólnie z rodziną ucznia (poza najnowszymi przepisami dotyczącymi pomocy psychologiczno-pedagogicznej, gdzie konieczność współpracy z rodziną ucznia jest mocno podkreślana). Warto jednak zauważyć, iż w praktyce skuteczne działanie pedagoga szkolnego jest niemożliwe bez współpracy ze środowiskiem rodzinnym ucznia, wspierania go w realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Problematykę szkoły zamyka tekst Andrzeja Garbarza dotyczący poszukiwań miejsca etyki w działalności szkoły. W ujęciu historycznym autor rozważa związki etyki z pedagogiką, a także wskazuje na dylematy związane z etyką jako przedmiotem nauczania w szkole. Kolejne artykuły prezentują praktyczne propozycje i dokonania w zakresie działalności wspierającej rodzinę. Tę część tekstów otwiera artykuł Krystiana Wojaczka, poruszający problematykę zajęć rekolekcyjno-warsztatowych małżeństw. Jest to forma bardzo dobrze przyjmowana przez małżonków i przede wszystkim wydaje się być skuteczną w procesie uprzedzania kryzysu małżeństwa i rodziny. Oprócz tego, jedną z ewidentnych korzyści tej formy pracy jest inspiracja uczestników do tworzenia środowiska wsparcia małżeństwa i rodziny, Koncepcji budzenia sił ludzkich w asystenturze rodziny poświęcony został artykuł Izabeli Krasiejko. Autorka zwróciła uwagę, iż istotne są kompetencje metodyczne asystenta rodziny. Przydatne może być zatem respektowanie idei empowerment oraz zastosowanie zasad i metod opartych na niej modeli, takich jak m.in. Podejście Skoncentrowane Na Rozwiązaniach. Przedstawiono zatem założenia tych modeli oraz wskazówki metodyczne, które mogą być zastosowane w trakcie realizacji ustawowych zadań asystenta rodziny. Dariusz Baran, prezentując podmiotowo-systemowy model pracy z dzieckiem i rodziną, zwraca uwagę, że osoby pracujące z dziećmi i rodzicami w różnych instytucjach i organizacjach potrzebują współpracy. Wszyscy stają przed wyzwaniem, jak uszanować podmiotowość dziecka, rodziców i własną samych profesjonalistów, jak skutecznie rozwiązywać problemy w sytuacji kryzysowej w obliczu różnorodności profesji, podejść, paradygmatów, wartości i języków opisu rzeczywistości. Podmiotowo-systemowy model pracy z dzieckiem i rodziną jest odpowiedzią na te potrzeby. Pracy socjalnej z zastosowaniem Videotreningu Komunikacji, Podejścia Skoncentrowanego na Rozwiązaniach i Konferencji Grupy Rodzin poświęcił swój artykuł Lucjan Miś. Autor opisał główne założenia tych sposobów pracy rodzinami i źródła sukcesu w ich instytucjonalizacji. Praca odpowiednich fundacji i stowarzyszeń była podstawą udanego wprowadzenia w życie nowych metod pracy z rodziną. Agnieszka Walendzik-Ostrowska poświęciła swój artykuł niekonwencjonalnym formom pracy socjalnej wykorzystującym streetworking wśród dzieci. Szacuje się, że w dzie10 Wstęp więciomilionowej grupie dzieci (poniżej 18 roku życia) żyjących w Polsce 1,2 mln to dzieci ulicy. Konieczne zatem staje zintensyfikowanie działań ukierunkowanych na tę grupę. Na nowe formy pracy z osobami bezdomnymi zwróciła uwagę Beata Szluz. Autorka skupiła się na streetworkingu wśród osób bezdomnych, programach mieszkalnictwa socjalnego, które obejmują m.in. lokale wspierane, samodzielne i nadzorowane, a także ukazała różnorodne formy aktywizacji zawodowej tych osób. Częstym bowiem ich doświadczeniem jest marginalizacja i stygmatyzacja społeczna, będąca efektem zajmowanego miejsca i pozycji w społeczeństwie. Niechęć do kontaktowania się z instytucjami wynika m.in. ze złych doświadczeń, funkcjonowania na marginesie życia społecznego, konfliktów z prawem itp. Komplementarność działań podejmowanych przez pracowników ulicy i pracowników służb społecznych ma zatem szczególne znaczenie. Temat wsparcia i pomocy psychologiczno-pedagogicznej dla rodzin, które adoptowały dziecko podjęła Dorota Dominik. Autorka zwróciła uwagę na problemy, jakie mogą pojawić się wkrótce po adopcji, jak i na te, które narastają i ujawniają się kilka miesięcy czy lat po niej. Na zakończenie zaprezentowała różne formy pracy i możliwości pomocy rodzinie realizowane m.in. przez Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy w Rzeszowie. Kolejne teksty ukazują konkretne rozwiązania w dziedzinie wspierania rodziny przez różne podmioty w środowisku lokalnym. Józefa Matejek skoncentrowała się na działaniach na rzecz rodziny w zadaniach Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie. Marzena Okrasa natomiast dokonała analizy niepieniężnych świadczeń wspomagających funkcjonowanie rodziny na przykładzie Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Lublinie. Kolejne autorski ukazały rolę organizacji pozarządowych w systemie wspierania rodziny w Polsce. Ewelina Zdebska przedstawiła dokonania wybranych organizacji pozarządowych w Małopolsce, natomiast Elżbieta Dolata i Aleksandra Mach zaprezentowały działalność Fundacji Pomocy Młodzieży im. Jana Pawła II „Wzrastanie” w Łańcucie. Materiał zaprezentowany w publikacji kończy artykuł Leszka Trzaski, który prezentuje inną perspektywę wspierania – punkt widzenia osób wspieranych. Materiałami do przemyśleń i refleksji autora były: osobiste kontakty z osobami wspieranymi w programach edukacyjnych i w gabinetach psychoterapeutycznych oraz analiza publikacji o pomocy psychoterapeutycznej i treści edukacyjnych programów wspierających. W opracowaniu proponuje się wprowadzenie nowej kategorii opisowej – protektor – związanej m.in. z protekcjonalnym stosunkiem osób wspierających do ich klientów, czemu przypisany tu jest główny czynnik destrukcyjny w procesach wspierania. Proponowana czytelnikowi publikacja stanowi wyraz analiz przedstawicieli różnych dziedzin nauk społecznych, a także praktyków na co dzień podejmujących problematykę funkcjonowania współczesnej rodziny i oferowanych jej form wspomagania. Ukazano w niej nowe propozycje strategii, form i metod pracy z rodziną. Podkreślono rolę różnych elementów systemu wspierania rodziny (instytucji pomocy społecznej, szkoły, organizacji pozarządowych). Można wiec mieć nadzieję, że publikacja okaże się interesującym materiałem zarówno dla badaczy, jak i praktyków, zajmujących się interdyscyplinarnym działaniem na rzecz rodziny.