Lightweight dwellings of the Funnel Beaker Culture from Vynnyky-Lysivka (Western Ukraine) and the phase CII of the Tripolye Culture from Gordinești II-Stînca goală (Northern Moldova) as examples of houses from the late 4 th Millennium BC

The paper presents the issue of house constructions from the second half of the 4 th millennium BC in western Ukraine and northern Moldova. While numerous reports concerning the dwellings of the Funnel Beaker Culture from the area east of the Bug River has been published, these accounts did not provide enough information to precisely assess their construction details. The first such structure whose features can be described in detail is the house from the site Lysivka in Vynnyky. The construction of the dwelling was lightweight, analogous to residential structures from the eastern group of the Funnel Beaker Culture. Another debatable topic was the characteristics of houses of the Gordinești group of the Tripolye Culture. Archaeological research at the site of Gordinești II-Stînca goală proved that communities of the late stage of this culture lived in lightweight houses that were built using clay. Neither the residential structures from the Vynnyky-Lysivka site, nor those from the site of Gordineşti II-Stînca goală, should be regarded as analogy to the classical “ploshchadkas” of the Tripolye Culture.

W latach 2015–2021 prowadzone były na zachodniej Ukrainie i w północnej Mołdawii studia nad obiektami mieszkalnymi datowanymi na drugą połowę IV tys. BC. Rezultatem tych badań było zidentyfikowanie pozostałości lekkiej konstrukcji domostw, do których budowy wykorzystano glinę. Obiekty tego rodzaju zarejestrowano w środowiskach kultury pucharów lejkowatych w Winnikach-Lisiwce (wschodnie Roztocze; zachodnia Ukraina), jak i kultury trypolskiej etapu CII w Gordineşti II-Stînca goală (północna Mołdawia). Wprawdzie już wcześniej identyfikowano na obszarze zachodniej Ukrainy rumowiska polepy w kontekście osiedli kultury pucharów lejkowatych (np. Konopla, Gavins’kij 2013; Rybicka, Hawinskyj, Pasterkiewicz 2019), jednak niemożliwe było wówczas określenie technologii i konstrukcji chat. Domostwo z Winnik, stanowisko Lisiwka stanowi obecnie jedyny publikowany obiekt, którego sposób budowy można określić. Jego cechy dają podstawę do stwierdzenia, że odkryte tam skupiska polepy stanowią pozostałość budynku lekkiej konstrukcji, analogicznego do rejestrowanych w grupie wschodniej kultury pucharów lejkowatych (Papiernik, Rybicka 2002). Obiekt mieszkalny z Winnik-Lisiwki wyraźnie się różni od budowli charakteryzujących etap CI i początki CII kultury trypolskiej (Markevich 1981; Videjko 2013; Chernovol 2021). Domostwa tej kultury były bowiem wykonywane w innej technologii z wykorzystaniem dużej ilości gliny i miały solidny trwały charakter (Chernovol 2021). Były one ponadto w sposób planowy zagospodarowane i poszczególne ich części pełniły określone funkcje użytkowe (Markevich 1981; Chernovol 2021). W kulturze pucharów lejkowatych takich reguł nie stwierdzono (Papiernik, Rybicka 2002; Hawinskyj, Rybicka 2021). Czasami w kulturze trypolskiej obiektom mieszkalnym towarzyszyły mniejsze budynki o funkcji gospodarczej (Chernovol 2021). Nadmienić tu trzeba, że w pobliżu chaty z Winnik, stanowisko Lisiwka znajdowała się mniejsza budowla słupowa. Zapewne nie pełniła ona funkcji mieszkalnej. Można przypuszczać, że był to obiekt o przeznaczeniu gospodarczym. Mimo licznych importów ceramiki stołowej kultury trypolskiej obecnych także w otoczeniu budynku mieszkalnego z Winnik-Lisiwki, nie doszło tam do adaptacji innych cech tej kultury, takich jak sposób budowy i zagospodarowanie wnętrz domostw. W Gordineşti II-Stînca goală zidentyfikowano domostwa lekkiej konstrukcji, wybudowane z wykorzystaniem gliny; odmienne od stabilnych płoszczadek grupy Brînzeni (Markevich 1981; Sîrbu, Król, Heghea 2020). Można obecnie sugerować, że w tym zakresie w grupie Gordineşti nie ma bezpośredniej kontynuacji reguł stosowanych przez wcześniejsze w tym regionie ugrupowania kultury trypolskiej. Elementem wspólnym dla mieszkań grup Brînzeni i Gordineşti był podział domostwa na części w różny sposób użytkowane. G. Sîrbu i D. Król (2021) zwrócili uwagę, uwzględniwszy m.in hipotezy V. Dergacheva (Dergachev 1980), że degradacja typowego dla wcześniejszych etapów domu kultury trypolskiej jest efektem szerszych procesów zachodzących pod koniec IV tys. BC na obszarze Karpat Wschodnich. Ta obserwacja zgodna jest z hipotezami Y. Rassamakina (2013) o stopniowej degradacji społeczeństw agrarnych. Proces ten mógł być efektem zmian społeczno-gospodarczych pod wpływem czynników klimatycznych lub kulturowo-politycznych. Mogło wówczas dochodzić do wyczerpywania się terenów rolnych co wymuszało częstą zmianę lokalizacji osad (Sîrbu, Król 2021). Mogło mieć to związek z systemem gospodarki rolnej, w którym konieczne było eksploatowanie większych przestrzeni. W przypadku grup wschodniej i południowo-wschodniej kultury pucharów lejkowatych jej społeczności stosowały ekstensywną gospodarkę wypaleniskową (Kruk 1980; Kruk, Milisauskas 1999; Rybicka 2004), dobrze udokumentowaną w laminowanych osadach jeziora Gościąż (Pelisiak, Rybicka 2021). Taki typ rolnej działalności przekładał się na funkcjonowanie stosunkowo krótko zasiedlanych osiedli (np. Papiernik, Rybicka 2002; Pelisiak 2003; Rybicka 2004; Rzepecki 2014), których zabudowę stanowiły lekkiej konstrukcji domostwa analogiczne do odkrytych w Winnikach-Lisiwce (Hawinskyj, Rybicka 2021). Brak obecnie publikowanych jednoznacznych danych (np. palinologicznych) odnośnie gospodarki społeczności kultury pucharów lejkowatych z zachodniej Ukrainy i grupy Gordineşti kultury trypolskiej z północnej Mołdawii. Trudno jest szczegółowo opisać cechy środowiska przyrodniczego w tych regionach. Nie można ocenić, w jakim stopniu wpływ na jego zmiany miała antropopresja w przypadku północnej Mołdawii będąca efektem działalności wcześniejszych ugrupowań grupy Brînzeni, a na wschodnim Roztoczu kultury pucharów lejkowatych.