Kultura trypolska etapu C-II w międzyrzeczu Dniestru, Bugu i Horynia

Celem przedstawionej rozprawy pt. „Kultura trypolska etapu C-II w międzyrzeczu Dniestru, Bugu i Horynia” było zbadanie i zinterpretowanie zjawisk kulturowych zachodzących na terenie Wołynia i Podola w drugiej połowie i w końcu IV tys. BC. Pod względem chronologicznym przedstawione opracowanie obejmuje dosyć długi, ponad 500-letni okres czasu. Według dzisiejszej chronologii względnej oraz absolutnej KT jest to etap C-II, który to badacze łączą z okresem 3600/3500 – 3000/2600 BC. Na tej podstawie w pracy przyjęto podział na dwie fazy etapu CII; wczesną datowaną na lata 3600 - 3300 BC i późną datowaną na lata 3300 - 3000-2600 BC. Pierwsza faza jest związana z zanikiem kłasycznych elementów kultury trypolskiej i pojawieniem się istotnych zmian w kulturze materialnej i gospodarce, wyraźnie widocznych w kontekście migracji, organizacji osadnictwa, domostw, przemysłu itd. (grupa brynzeńska, grupa koszyłowiecka, grupa horiv-nowomalin, grupa kolodiażyn). Druga faza etapu C-II to pojawienie tzw. kultury post-klasycznej (grupa gordineşti-kasperowcy, grupa trojaniw, grupa sofiivka), wskutek poważnych zmian związanych zapewne z migracjami, wymianą kulturową, czynnikami ekologicznymi i innymi procesami pod koniec IV tys. BC. Obszar jaki analizowano w pracy to zachodnie terytorium współczesnej Ukrainy . Zasięg przestrzenny opracowania obejmuje ponad 40 tys. km². W aktualnym administracyjnym podziale Ukrainy to: południowe terytorium obwodów rówieńskiego oraz częściowo wołyńskiego, terytorium obwodów chmielnickiego oraz tarnopolskiego; północna część obwodów czernowieckiego, iwano-frankowskiego oraz zachodnia część obwodu lwowskiego. Terytorium geomorfologiczne dotyczy dwóch jednostek: pierwsza to wyżynna część – Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej; druga to terytorium nizinne: Małego Polesia. Środowisko hydrologiczne: w południowej strefie to środkowa oraz część górnego Dniestru oraz jego główne lewe dopływy – Gniła Lipa, Seret, Strypa, Złota Lipa, Zbrucz. Na północy opracowanie obejmuje górne oraz środkowe dorzecze Horynia oraz główne dopływy –Vilię oraz r. Ustię. Na północnym zachodzie to górne oraz środkowe dorzecze Styru oraz jego główne dopływy – Ikwa (prawobrzeżna), oraz Czarnoguzka (lewobrzeżna). Na południowym zachodzie opracowanie dotyczy górnych źródeł Bugu. W pracy epizodycznie rozpatrywano terytorium środkowego Bugu. Podstawowe założenie w przedstawionej pracy jest próba systematyzacji źródeł ceramicznych z dalszą możliwością wyróżnienia cech kulturowych dla różnych stref mezoregionalnych. Ogromny region rozpatrywany w mojej pracy jest powiązany z poszukiwaniem głównych markerów osadniczych, kontaktów i szlaków ekonomicznych czy komunikacyjnych oraz odpowiedzi na pytania dotyczące akulturacji KT w jej późnym etapie. Jak już zaznaczono, w dysertacji główny nacisk położono na źródła ceramiczne które zdeponowane są w różnych muzealnych składnicach muzealnych lub innych instytucjach (Kijów, Lwów, Równe, Ostróg). Do osobnej kategorii zaliczono materiały opublikowane w czasopismach lub monografiach naukowych. Bardzo ważną rolę w dysertacji odgrywają dane pozyskane z własnych badań wykopaliskowych i powierzchniowych. Poszczególne aspekty związane z tematem rozprawy realizowano w ramach ośmiu rozdziałów. W rozdziałe pierwszym pt „Zarys problemu badawczego” zostały określone zasadnicze elementy pracy, które dotyczą chronologii i definicji etapu C-II kultury trypolskiej, ram przestrzennych, założeń i metod badawczych. W rozdziale tym zaznaczono także, że praca ta została napisana w ramach trzech projektów: pierwszy projekt realizowano pod kierownictwem Promotor prof. dr hab. M. Rybickiej, a dwa inne ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (projekty „Młoda Kadra”). W ramach pierwszego projektu opracowywano materiały ceramiczne z następujących stanowisk kultury trypolskiej: Zweniaczyn-Karjer, Winniki-Żupan, Kurgany-Dubowa, Horiv-Pidłużżia, Nowomalin-Podobanka. Ponadto, w ramach tego projektu przeprowadzone zostały badania powierzchniowe na Wyżynie Wołyńskiej. W ramach własnych projektów zostały przeprowadzone badania wykopaliskowe i powierzchniowe na stanowiskach kultury trypolskiej w rejonie Grzędy Mizockiej (badania wykopaliskowe na stanowisku Myrohoszcza 15). Ważnym i podstawowym punktem projektów było opracowywanie materiałów ze stanowiska Żwaniec Szczob (rejon Kamieńca-Podolskiego), a także analiza chronologiczna i archeometryczna (wykonanie szlifów ceramiki naczyniowej). W drugim rozdziale o „Historii i stanu badań” przedstawiono rozwój różnych poglądów i aspekty historyczne związane z problematyką KT od dawnych wykopalisk oraz badań powierzchniowych do czasów dzisiejszych. Bardzo wyraźnie obserwujemy ogromną lukę we wprowadzaniu do obrotu naukowego wyników badań terenowych. Podczas studiowania szeregu publikacji i danych archiwalnych, zauważono, że ogromny potencjal stanowią badania przeprowadzone przez Tamarę Mowszę na stanowiskach kultury trypolskiej w rejonie środkowego Dniestru. Na Wyżynie Wołyńskiej ogromną bazę naukową stanowią badania Mykoly Peleszczyszyna. Oprócz tego równie ważne są prace i innych archeologów, których to badania zostały dokładnie opisane w tym rozdziałe. W rozdziałe trzecim o „Środowisku przyrodniczym” zostały opisane jednostki geograficzne i warunki naturalne. Dosyć wyrażnie pokazano zróżnicowanie wysoczyzny Podolskiej od Wołyńskiej, z wyrażnymi granicami między nimi w postaci Niziny Malopoleskiej. Wyżynę Wołyńsko-Podolską rozdzielają lewobrzeżne dopływy Dniestru: rzeki Gnila Lipa, Zolota Lipa, Stripa, Seret, Zbrucz, Tarnava, Studnica a także prawobrzeżne dopływy Pripeci: Turja, Stohid, Styr, Horyń, Słucz, Zdvig. W czwartym rozdziałe o „Rozmieszczeniu przestrzennym osadnictwa kultury trypolskiej z etapu C II w dorzeczu rzek Horyń, Bug oraz Środkowego i górnego Dniestru” została podjęta próba rekonstrukcji stref osadniczych w mikroregionach a także w strefach osadniczych. Analiza osadnictwa kulury trypolskiej dotyczy puli zbiorczej stanowisk z etapu C-II, bez uwzględnienia ich dokładnej chronologii względnej. Podobne metody pokazują sposób wykorzystania przestrzeni. Analiza geograficzno-osadnicza obejmuje stanowiska dobrze rozpoznane (badania wykopaliskowe) lub w miarę dobrze rozpoznane (badania powierzchniowe). Bardzo wyrażnie można zaobserować ogromną różnicę wykorzystania przestrzeni dla terytorium Dniestru i w międzyrzeczu rzek Horyń i Ikwy, co jest związane z wielkością osad. Osady na Wyżynie Wołyńskiej są niewielkie (przeważnie zajmują obszar do 0,5 hektara) i rozmieszczone w skupiskach oddalonych od siebie w odległościach o promieniu 5 i 10 km. Na terytorium Dniestru sytuacja jest inna – jedna osada ma powierzchnię od jednego do dwóch hektarów, i strefa osadnicza zajmuje terytorium od 5 do 10 km od swojego centrum. Piąty rozdział dotyczy „Ogólnej charakterystyki osadnictwa”. W tym rozdziałe zostały przeanalizowane różne obiekty z badań wykopaliskowych. Wyróżniono trzy typy obiektów: mieszkalne (płoszczadki i półziemianki); gospodarcze (jamy zagłębione) a także obiekty przemysłowe (piecy garncarskie). Wyjaśniono że zanik wykorzystania płoszczadek mógł nastąpić w końcu pierwszej fazy etapu C-II. W póżnym etapie C-II zaobserwowano wykorzystywanie domostw lżejszej konstrukcji (np. Kurgany-Dubowa na Wołyniu). W rozdziałe szóstym została podjęta analiza materiałów źródłowych. Dla stanowisk z wczesnej fazy etapu C-II została podjeta dokładna analiza typologiczno-metryczna. Z terytorium Dniestru materiały ceramiczne zostały opracowane dla stanowiska Żwaniec-Szczob. Z terytorium Wyżyny Wołyńskiej dla stanowisk Nowomalin-Podobanka i Horiv-Pidłużżia. Z póżnej fazy etapu C-II z terytorium Dniestru zostały opracowane materiały z stanowiska Zweniaczyn-Karjer, podczas gdy z Wyżyny Wołyńskiej materiały z stanowisk Kurgany-Dubowa, Kostianiec Gorby, Myrohoszcza 15. Na tle porównawczym bardzo wyraźnie widać dwa różne style ceramiczne – dniestrzański i wołyński. W rozdziałe siódmym została podjęta analiza wybranych cech ceramiki naczyniowej z etapu C-II w międzyrzeczu Dniestru, Horynia i Bugu. Jak można zaobserwować, na Wyżynie Wołyńskiej ogromny wpływ odegrała migracja części ludności z terytorium Dniestru lub z jego lewych dopływów. Można to zauważyć na tle pojawienia stanowisk grupy Horiv Nowomalin z charakterystyczną ceramiką dla grupy koszyłowieckiej i bryńzeńskiej. Niemałą rolę odegrały wpływy z innych środowisk kulturowych – kultur pucharów lejkowatych i kultury badeńskiej. Dalej, proces kulturowy na Wyżynie Wołyńskiej związany z postępującym „wygaszaniem” charakterystycznych trypolskich cech. Dotyczy to zmniejszenia wykorzystania tzw. ceramiki. stołowej, pojawieniem malowania czerwoną i białą farbą, jak i wiele innych cech. Pojawienie się rozbudowanych motywów może być związane ze swoistym naśladownictwem stylu naddniestrzańskiego (grupy Brynzeny-Żwaniec), jak i stylu kultury pucharów lejkowatych i kultury badeńskiej. W tym samym czasie następuje rozwój grupy Trojaniw na Wyżynie Wołyńskiej, na terytorium Dniestru pojawia się tzw. styl sznurowy, charakterystyczny dla grupy Horodiştea-Folteşti. Ten styl ostatecznie zmienia styl bryńzeńsko-żwaniecki. Na terytorium Dniestru zaczyna się formować grupa Gordineşti-Kasperowcy, datowanie której może być wyznaczone (według chronologii wzgłędnej i absolutnej) w okresie 3300-2900 BC. Dosyć ciekawa sytuacja dotyczy także terytorium górnych dopływów Bugu. Dosyć długi czas ten terytorium zajmowały plemiona kultury pucharów lejkowatych. W ostatniej ćwierci IV tys. BC na granicach Roztocza i Małego Polessia pojawiają się osady z typową ceramiką grupy Gordineşti-Kaperowcy. Według analizy ceramiki naczyniowej, pojawienie się podobnych epizodów może być związane z tzw. procesem trypolizacji kultury pucharów lejkowatych na terytorium górnego Bugu. Dosyć ciekawa sytuacja ma miejsce się na Wyżynie Wołyńskiej, gdzie także pojawiają się stanowiska z typową ceramiką grupy Gordineşti-Kaperowcy (Holysziw, Listwin, Gorodsk). Pojawienie podobnych osad może być związany z migracją części ludności z środkowego Dniestru lub jego dopływów. W ostatnim rozdziałe ósmym o „Przemianach kulturowych w drugiej połowie IV tys. – na przełamie III tys. BC” zostały przeanalizowanych wiele aspektów związanych z kulturą materialną, osadnictwem, środowiskiem przyrodniczym i inne. Ważne jest także przedstawienie chronologii absolutnej i porównanie jej z chronologię względną.

The aim of the PhD thesis entitled "Tripolye culture of the C-II stage in the Dniester, Bug and Horyn Basin” was to study and interpret cultural phenomena that occurred in Volhynia and Podolia in the 2 nd half and at the end of the 4 th Millennium BC. In terms of chronology, the presented study covers a long period of over 500 years. Based on current research on relative and absolute chronology, this period is referred to as stage C-II of the Tripolye culture (hereinafter: TC), which is placed by scholars in the frame of 3600/3500-3000/2600 BC. Here, this stage C-II has been divided into two phases - early (3600-3300 BC) and late (3300 -3000-2600 BC). The first phase concerns the disappearance of the classical components of the TC, as well as the appearance of conspicuous changes in the material culture and economy, which are manifested in migration, organization of settlements, construction of houses, flint industry, etc. (Brinzeni group, Koszyłowiecka group, Horiv-Novomalin group, and Kolodiażyn group). The second phase of stage C-II is characterized by the appearance of the so-called post classical culture (Gordineşti-Kasperovskaya group, Trojaniv group, and Sofiivka group). It was as a result of changes probably related to migration, cultural exchange, ecological factors and other processes at the end of the 4th Millennium BC. The research area concerns the western part of modern Ukraine. The spatial range of the study covers over 40000 km². In terms of the administrative division of Ukraine, this space include: the southern territory of the Rivne and partly Volyn oblasts, the area of the Chmielnicki and Tarnopolskie oblasts; the northern part of the Chernivtsi, Frankivskyi oblasts, and the western part of the Lviv region. This above-mentioned territory is located within two geomorphological units. The first is the a quite highland part – the Volhynia-Podolia Upland, whereas the second is a lowland area named the Little Polesie. In terms of hydrology, this area includes: the central and part of the upper Dniester region and its main left tributaries - Gynła Lipa, Seret, Strypa, Złota Lipa, Zbrucz – in the southern part, as well as the upper and central Horyn Basin and its main tributaries – the Vilna and Ustia – in the northern part. Moreover, the upper and central Styr basin and its main tributaries - the Ikva (right-bank) and the Czarnoguzka (left-bank) – in the north-western part, and the upper springs of the Bug – in the southern part. The central Bug region is only treated briefly in this PhD thesis. The basic assumption of this work is an attempt to systematize ceramic sources with a further possibility of distinguishing cultural features for various mesoregional zones. Such a large research region of my study is strongly associated with exploration main markers of settlement, contacts and economic or communication routes, and answers to questions about TC acculturation at its late stage. As previously noted, the main emphasis was placed on ceramic sources that are currently stored in various museum depositories or in other institutions (Kiev, Lviv, Rivne, Ostrog). On the other hand, a separate category or sources are also materials published in scientific journals and monographs. Furthermore, the data obtained during my own excavation and field surveys in Ukraine also play a very important role. All issues related to the topic of my PhD thesis were discussed within eight chapters. In the first chapter - "Outline of the research problem", the main issues of the PhD thesis that concern the chronology and the definition of the C-II stage of the TC, spatial framework, assumptions and research methods are defined. It was also underlined that this work was written as part of three projects: the first was carried out under the direction of my Supervisor Professor M. Rybicka, and the other two with the funds of the Ministry of Science and Higher Education (so called "Young Staff" projects). The first project was mainly devoted to elaboration of numerous ceramics from the following sites of the TC: Zweniaczyn-Karjer, Winniki-Żupan, Kurgany-Dubowa, Horiv-Pidłużżia, Nowomalin Podobanka. Moreover, the field campaigns were also carried out in the Volyn Upland as a part of this project. In turn thanks my own projects, excavations and field survey were examined at the sites of the TC in the region of Grzeda Mizocka (Myrohoszcza 15). Furthermore, a very important and fundamental point of these projects was the elaboration of materials from the Żwaniec-Szczob site (Kamieniec-Podolski region), as well as a chronological and archaeometric (making cuts in pottery) analysis. In the second chapter - "History and the state of research", an overview of various views and issues of KT based on old research was presented. In the second chapter - "History and the state of research", the development of various ideas and historical aspects of TC – from old excavations and field surveys to the present day – were presented. In the course of investigating a number of publications and archival data, the significant potential of old research conducted by Tamara Movsha on the sites of the TC in the middle Dniester region was observed. On the other hand, the data from the old studies of Mykola Peleschyschyn are a substantial scientific base for the areas of the Volyn Upland. Obviously, the works of other archaeologists are also important. The results of their studies are also described in detail in this chapter. In the third chapter - "Natural environment", main geographical units and its natural conditions are described. Here, the diversity of the Podolian Upland from Volyn Upland is quite clearly outlined. There is a clear border between these units, which is the Little Polesia Lowland. The Volyn-Podolia Upland is separated by the left tributaries of the Dniester: the Gnila Lipa, Zolota Lipa, and Stripa rivers, Seret, Zbrucz, Tarnava, Studnica as well as the right tributaries of the Pripyat: Turja, Stohid, Styr, Horyn. In the fourth chapter – “ A Spatial distribution of the settlement of the Tripolye culture from the C-II stage in the Horyn and Bug basin, as well as Middle and Upper Dniester” an attempt has been made to reconstruction of settlement zones in micro-regions and also in settlement zones. Firstly, the analysis of the settlement of the TC concerns all sites from the C-II stage, however without their precise relative chronology. These methods may indicate how different spaces were used. The geographic and settlement analysis includes well-identified sites (excavation research) or relatively well-recognized (field surveys). There is a clear difference in the use of space in the territory of the Dniester and in the area between Horyn and Ikva. This was due to the size of the settlements. The settlements in the Volyn Upland are small (usually they occupy the territory of 0.5 ha) and distributed in clusters within a radius of 5 and 10 km. In the territory of the Dniester, the situation is different - one settlement covers an area of 1 to 2 ha, and at the same time the territory of 5 to 10 km from its centre. The fifth chapter is devoted to the "General characteristics of settlement". In this chapter, various objects from the excavation research were analyzed. Three types of objects were distinguished here: dwellings (ploschadka’s and half-dugouts); economic (pits) and industrial objects (pottery kilns). It has been observed that the disappearance of the use of ploschadka’s could take place in the end of the 1st phase of stage C-II. On the other hand, in the late stage C-II, the use of half-dugouts was noted (for instance Kurgany-Dubova in the Volyn). In the sixth chapter, the analysis of source materials was undertaken. It should be noted that a detailed typological and metric analysis was carried out for sites from the early stage of stage C-II. In the case of the Dniester territory, ceramics were elaborated for the Żwaniec-Shchob site, while in the Volyn Upland for the sites of Novomalin-Podobanka and Horiv-Pidłużż. Furthermore, in the case of the late stage of C-II in the Dniester area, materials from the Zweniaczyn-Karjer site were elaborated, while in the Volyn Upland, materials from the sites of Kurgana-Dubowa, Kostianiec-Gorby, Myrohoszcza 15. Such comparisons allow us to notice clearly different two ceramic styles - the Dniester and Volyn. In the seventh chapter, an analysis of selected features of pottery from the C-II stage in the Dniester, Horyn and Bug inter-rivers was undertaken. As can be seen, the migration of part of the population from the Dniester or its left tributaries could have a huge impact on the area of the Volyn Upland. This can be seen on the example of the sites of the Horiv-Nowomalin group with ceramics characteristic of the Koszyłowiec and Brinzeni groups. Some influences from other cultural environments also played a significant role - the Funnelbeaker culture and the Baden culture. Later, the cultural process in the Volyn Upland was associated with the progressive "extinction" characteristic Tripolye features. This applies to the reduction of the use of the so-called fine pottery, as well as with the appearance of red and white paint, and many other features. Appearance of extended motifs may be related to a specific imitation of the Transnistrian style (Brynzeny Żwaniec group), as well as the style of the Funnel Beaker culture and the Baden culture. At the same time as the Troyaniv group was existing in the Volyn Upland, the so-called the corded style characteristic of the Horodiştea-Folteşti group, appeared in the Dniester area. This style finally replaced Bryńzeńsko-Żwaniec style. In the territory of the Dniester, the Gordineşti-Kasperovtsy group begins to form, which can be dated (according to relative and absolute chronology) in the period 3300- 2900 BC. An interesting situation also applies to the territory of the upper tributaries of the Bug. This area was occupied by the tribes of the Funnel Beaker Culture for quite a long time. In the last quarter of the 4th Millennium BC, sites containing typical ceramics of the Gordineşti-Kaspepowcy group appeared on the borders of the Roztoche and the Little Polesia. According to the analysis of ceramics, the appearance of similar episodes may be related to the so-called the process of “tripolisation” of the Funnel Beaker culture in the territory of the upper Bug. The situation is quite interesting in the Volyn Upland, where there are also sites with typical ceramics of the Gordineşti-Kaperowcy group (Holyshiv, Listwin, Gorodsk). The appearance of similar settlements may be related to the migration of parts of the population from the middle Dniester or its tributaries. In the last eighth chapter - "Cultural changes in the 2 nd half of the 4 th Millennium - at the turn of the 3 rd Millennium BC”, many aspects related to material culture, settlement, natural environment and others have been analyzed. It is also important to present an absolute chronology and compare it with a relative chronology.