Early Circular Umbones of the Przeworsk Culture. The Role of Local Tradition and Celtic Influences on the Diversity of Metal Parts of Shields at the Beginning of the Late Pre-Roman Period

Artykuł omawia genezę i zróżnicowanie najstarszych umb kolistych, przedstawiono również skrótowo podstawowe dane dotyczące umb taśmowatych. Omówiono zasadnicze różnice konstrukcyjne pomiędzy tarczami z żeberkiem okutym umbem taśmowatym oraz tarczami o płaskiej płycie, wzmocnionymi umbem z zamkniętą kalotą. Umba koliste były powszechnie używane w Europie w okresie halsztackim i w początkach okresu lateńskiego i należy przypuszczać, że wykształciły się one niezależnie w różnych częściach Europy; na Półwyspie Iberyjskim, Apenińskim, na Wyspach Brytyjskich oraz w Europie Środkowej. Problem genezy metalowego umba kolistego, które pojawiło się w Europie Środkowej w okresie dominacji celtyckiej, nie został dotychczas wyjaśniony. Część badaczy uważa je za miejscowy wytwór ludności zamieszkującej środkowoeuropejskie Barbaricum, zdaniem innych natomiast, umba tego typu powstały jako wynik ewolucji lateńskich form taśmowatych. W artykule przedstawiono argumenty przemawiające za pierwszą z opcji, oraz podważono hipotezę przeciwną, m.in. zwracając uwagę na fakt, że pierwsze metalowe umba koliste są starsze od umb uważanych za formy pośrednie między taśmowatymi a kolistymi. Zdaniem autora, najstarsze metalowe umba koliste powstały w wyniku zaadaptowania nowego surowca – żelaza – w miejsce innych używanych wcześniej substancji organicznych, np. skóry. Skórzane tarcze z kolistymi umbami znane są z Wysp Brytyjskich, a na stosowanie zbliżonych osłon na ziemiach polskich wskazują źródła ikonograficzne. Skórzane umba mają kształt zbliżony do niskiej kopuły, a przeniesienie tego kształtu na wyrób metalowy jest stosunkowo proste i nie wymaga wyspecjalizowanych narzędzi. Sposób obróbki skóry i blachy metalowej oczywiście różni się od siebie zasadniczo, jednak materiały te są zbliżone do siebie, jeżeli chodzi o możliwości modelowania wybranych kształtów. Wspomniane podobieństwo mogło być przyczyną, dla której blachę żelazną obrabiano naśladując umba skórzane, a nie drewniane. Należy bowiem zauważyć, że wydłużony kształt najstarszych umb drewnianych ze Skandynawii (Kvärlöv, Hjortspring) jest uwarunkowany włóknistą strukturą drewna. Gdy drążono w drewnie umbo, nadawano mu kształt wrzecionowaty, by zapobiec pękaniu najbardziej delikatnych partii, tj. tych, które kształtowano tnąc w poprzek słojów. W artykule przedstawiono również zróżnicowanie najstarszych umb z zamkniętą kalotą, w tym tzw. umb typu Bartodzieje, które zdaniem autora należy uważać za formę lokalną, typową dla kultury przeworskiej.