Byzantine Archaeology – selected problems

W artykule zdecydowano się zaprezentować uwagi na temat stanu zaawansowania badań nad materialną przeszłością Bizancjum (I), a także nad dyskutowanymi w literaturze przedmiotu propozycjami terminologicznymi odnośnie archeologii bizantyńskiej (II). Choć obszerna, licząca ponad 600 stron praca zatytułowana „Byzantine Art and Archaeology” ukazała się już w 1911 r. dziedzinę nauki jaką jest archeologia bizantyńska uznać należy za dopiero początkującą. Praca O. M. Daltona nawiązuje do sposobu rozumienia archeologii terenów śródziemnomorskich jako historii sztuki. Periodyzacja, którą posługują się archeolodzy – bizantyniści nawiązuje na ogół do schematów znanych z opracowań historyków, historyków sztuki. Niezbędnym dla stworzenia chronologii względnej, a z kolei bezwzględnej jest w archeologii posiadanie większej grupy zespołów zwartych, w praktyce chodzi o bogato, stosunkowo bogato wyposażone pochówki, odkrywane na większych cmentarzyskach. Zwraca uwagę, iż pochówki bizantyńskie zarówno z okresu wczesno- jak i średniobizantyńskiego zawierają dość sporo elementów inwentarza grobowego, są to nie tylko dewocjonalia, lampki oliwne ale i ozdoby. Analiza materiałów sepulchralnych z obszaru Cesarstwa winna stać się najpilniejszym zadaniem archeologii bizantyńskiej. Określenie Bizancjum jako nazwa wschodniorzymskiego państwa w średniowieczu nie odpowiada terminologii znanej jego mieszkańcom, została ona zaproponowana w XVI w. Ostatnio P. Lock i G. D. R. Sanders zaproponowali rezygnację ze stosowania tego terminu i proponują określenie medieval archaeology in Greece. W odczuciu autora niniejszej pracy propozycja ta nie może zostać zaakceptowana. Od samego początku Cesarstwo nie było tworem jednolitym etnicznie, mieszkańcy imperium zdawali sobie sprawę z multietniczności swego państwa, nigdy nie istniał „naród” bizantyński. Podejmując (karkołomną) próbę nawiązania do samoświadomości mieszkańców Imperium należałoby mówić o archeologii romejskiej, jest to jednak niemożliwe. Skoro przyjęliśmy fenomen jakim była cywilizacja Bizancjum określać właśnie tym mianem, trudno wskazać powody by odstępować od tej reguły w wypadku archeologii. Bizancjum jest określeniem nawiązującym do historii politycznej, rekonstruowanej na podstawie źródeł pisanych, z tego powodu dość trudno ustalić archeologiczną definicję zabytków bizantyńskich. Jest to jednak ogólny problem archeologii europejskiego średniowiecza, dla którego nie wydziela się już kultur archeologicznych. Wydaje się, że rację ma E. Zanini, który uznaje, iż przedmiotem badań archeologii bizantyńskiej powinno być całe dziedzictwo kulturowe wschodniej części basenu M. Śródziemnego w okresie od IV do XV w. Wydaje się, iż za zabytki bizantyńskie (środkowobizantyńskie), uznać należy przedmioty spotykane na terenie wschodniej części basenu M. Śródziemnego, w Azji Mniejszej, Półwyspie Bałkańskim (Bizancjum w granicach typu 2 wg J. Kodera) jeżeli nie da się udowodnić, iż są to przedmioty: 1). awarskie; 2). staromadziarskie; 3). staro- (proto-) bułgarskie; 4). ogólnosłowiańskie; 5). arabskie.