Rodzina, szkoła, środowisko lokalne. Współczesne wyzwania

Rodzina, szkoła i środowisko lokalne to trzy podstawowe środowiska społeczne, w których przebiega rozwój oraz wychowanie dzieci i młodzieży. Od opiekuńczo- -wychowawczej wartości wspomnianych środowisk zależy jakość tego rozwoju. Warto wspomnieć, iż we współczesnym świecie młody człowiek podlega wielu różnorodnym – nie zawsze zamierzonym – wpływom, które kształtują jego osobowość, ułatwiając bądź utrudniając realizację tkwiącego w nim potencjału. Ważna jest nie tylko jakość owych wpływów, ale również ich zgodność bądź sprzeczność. Ta ostatnia jest poważnym utrudnieniem w procesie socjalizacji jednostki, zwłaszcza jeśli z ową niejednolitością oddziaływań musi ona sobie radzić sama. We współczesnym konsumpcyjnym społeczeństwie człowiek może czuć się zagubiony. Dodatkowo widoczne obecnie przemiany rodziny sprawiają, że nie zawsze stanowi ona „zaporę” przed zagrażającymi wpływami zewnętrznego świata. Jednocześnie warto zauważyć, iż rodzina, szkoła i najbliższe jednostce środowisko są tymi obszarami, których podatność na profesjonalne oddziaływania jest stosunkowo duża. Przez wiele lat wypracowano także pewne sprawdzone sposoby wpływania na nie. Trzeba też podkreślić, że wymienione środowiska mogą stać się dla siebie wzajemnie źródłem wsparcia. Ten tkwiący w nich potencjał warto dostrzec, wykorzystać, a nawet stymulować. Problematyka podstawowych środowisk społecznych i wychowawczych, kształtujących młodego człowieka oraz przygotowujących go do życia w społeczeństwie jest wciąż aktualna. Nabiera ona coraz większego znaczenia w kontekście szybko dokonujących się przemian współczesnego świata. Dlatego warto ją podejmować w naukach społecznych. Pewną propozycję w tym zakresie stanowi niniejsza praca. Problematyka prezentowanej publikacji koncentruje się wokół zagadnień dotyczących wybranych aspektów funkcjonowania współczesnych rodzin, szkoły oraz środowiska lokalnego. Otwiera ją tekst Jadwigi Daszykowskiej zawierający rozwa- żania poświęcone rekreacyjnej funkcji współczesnej rodziny. Autorka dokonała w nim analizy stylów realizacji czasu wolnego, charakterystycznych dla współczesnych społeczeństw (masowego i elitarnego), zwracając przy tym uwagę na pojawiające się obecnie nowe zjawiska: przeznaczanie wolnych chwil na pozyskiwanie dodatkowych środków finansowych, a także nowy masowy styl życia rodziny – shopping. Podkreśliła konieczność postrzegania czasu wolnego jako wartości sprzyjającej realizacji aspiracji i potrzeby satysfakcji oraz jako zasobu, który stwarza możliwość poprawy jakości życia członków rodziny, zacieśniania więzi rodzinnych, przekazywania wartości wychowawczych. Zwróciła uwagę na konieczność kształtowania przez rodziców (poprzez osobisty przykład) właściwych wzorców spędzania czasu wolnego przez dzieci. Kolejny artykuł – autorstwa Beaty Krzesińskiej-Żach – poświęcony jest sytuacji rodziny z dzieckiem chorym, szczególnie w sposób zagrażający życiu. Autorka zwróciła uwagę na zmiany w funkcjonowaniu rodziny wynikające z doświadczania8 Wstęp choroby dziecka. Podkreśliła, iż emocjonalna sytuacja chorego dziecka jest w znacznym stopniu uzależniona od reakcji pozostałych członków rodziny, w tym od okazywanego przez nich wsparcia. Poświęciła również uwagę problemowi dziecka hospitalizowanego, uczącego się w szkole przyszpitalnej, które jest „wyrwane” ze środowiska rodzinnego i wbrew swojej woli zmuszone do pobytu w nienaturalnym środowisku zakładu leczniczego, w związku z czym przeżywa lęk, obawy, osamotnienie, może zareagować zaburzeniami w zakresie rozwoju emocjonalnego. Instytucjonalnemu wsparciu bezdomnych rodzin samotnych rodziców poświę- cony jest tekst Beaty Szluz i Honoraty Klonowskiej. W początkowej części artykułu autorki dokonały charakterystyki samotnego rodzicielstwa, odwołując się do jego klasyfikacji. Podkreśliły trudności związane z samotnym pełnieniem roli matki i ojca. Ukazały specyfikę doświadczania bezdomności przez rodziny samotnych rodziców, zwracając uwagę na fazy rozwoju bezdomności, jej uwarunkowania i następstwa. Zasadniczą część tekstu poświęciły prezentacji i charakterystyce instytucji wspierających wspomniane rodziny, ukazały ich podstawowe formy: dom dla matek (ojców) z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, dom samotnej matki, schronisko dla bezdomnych kobiet i kobiet z dziećmi/mężczyzn z dziećmi, ośrodek interwencji kryzysowej. Swoje rozważania autorki wzbogaciły o konkretne postulaty, dotyczące opracowania systemu społecznego wsparcia, dającego bezdomnym rodzicom i ich dzieciom szansę na własny dom. Kolejny tekst poświęcony jest jednemu z elementów systemu wsparcia rodziny – świetlicy środowiskowej jako placówce wsparcia dziennego. Józefa Matejek i Ewelina Zdebska dokonały w nim prezentacji działalności konkretnej tego typu placówki, analizując podstawy prawne i zasady jej funkcjonowania, a także oczekiwania wobec kadry. Ukazały przykładowy program jej pracy. Zaakcentowały konieczność współpracy placówki wsparcia dziennego ze szkołą, ośrodkiem pomocy społecznej, administracją publiczną, organizacjami pozarządowymi i Kościołem katolickim. W dalszej części publikacji umieszczono artykuły poświęcone różnym aspektom funkcjonowania ucznia w szkole. Danuta Ochojska przeanalizowała na przykład psychologiczne wyznaczniki efektywnego funkcjonowania ucznia w szkole. Skoncentrowała się na interakcjach między nauczycielem a wychowankami, sytuacji w grupie rówieśniczej, relacjach między nauczycielami i rodzicami. Ukazała również związek pomiędzy umiejętnościami interpersonalnymi uczniów a ich funkcjonowaniem w szkole. Autorka zwróciła uwagę na fakt, że ta sama sytuacja w szkole może w odmienny sposób oddziaływać na poszczególnych uczniów – w zależności od interakcji różnorodnych czynników, między innymi indywidualnych predyspozycji wychowanków, ich cech osobowości, uprzednich doświadczeń, stanu zdrowia fizycznego i psychicznego uczniów oraz nauczycieli, kondycji szkoły i relacji z rówie- śnikami. Mocno podkreśliła jednak, iż stosunek dziecka do szkoły zależy przede wszystkim od jakości relacji nauczycieli z uczniami. Kolejny tekst – autorstwa Piotra Szczukiewicza – stanowi próbę ukazania zjawiska agresywności i stosowania przemocy z wykorzystaniem koncepcji amerykań-Wstęp 9 skiego psychoanalityka i teoretyka rozwoju – Erika H. Eriksona. Autor wskazał na kilka rozwojowych przyczyn zachowań agresywnych u dzieci i młodzieży (w kontekście kryzysów rozwojowych Eriksona). Ukazał agresję jako efekt radzenia sobie dziecka z poczuciem niższości, a następnie – jako element budowania osobistej tożsamości, która ma charakter tożsamości negatywnej. Z takiego rozumienia uwarunkowań agresji wynikają konkretne zadania dla wychowawców dzieci i młodzieży, które autor artykułu wskazuje. Zwracając uwagę, iż dotychczasowe działania profilaktyczne dotyczące agresji dzieci i młodzieży, sprowadzające się głównie do przekazywania wiedzy i kształtowania umiejętności interpersonalnych, mogą być niewystarczające, autor proponuje szereg bardziej skutecznych działań w tym zakresie. Uwagę na stosunkowo nowy w polskiej szkole problem dzieci imigrantów w swoim tekście zwróciła Sylwia Pelc. Wprawdzie, statystycznie rzecz biorąc, nie jest to problem znaczący, jednak dla poszczególnych szkół i nauczycieli, pracują- cych z takimi dziećmi, wiąże się z poważnymi wyzwaniami dydaktycznymi i wychowawczymi. W artykule scharakteryzowane zostały międzynarodowe i krajowe prawne uregulowania dotyczące analizowanej kwestii. Autorka zwróciła uwagę na dwie podstawowe kategorie problemów, z którymi musi radzić sobie polska szkoła w wyniku pojawienia się w niej nowej grupy uczniów – cudzoziemców: nieprzystosowanie nauczycieli do nauczania owych uczniów oraz bariery ograniczające dzieci obcego pochodzenia w procesie edukacyjnym. W związku z tym postuluje szereg działań mających na celu ułatwienie tym uczniom szkolnego funkcjonowania w obcej kulturowo rzeczywistości. Kolejne artykuły dotyczą zagadnień zawiązanych ze współpracą szkoły z domem rodzinnym ucznia oraz kształtowania właściwych relacji w tym zakresie. Rozważania na ten temat otwiera tekst Barbary Lulek, ukazujący przemiany wzajemnych odniesień nauczycieli i rodziców na przestrzeni XX wieku. Zawarto w nim aspekt historyczny analizowanego zagadnienia, a także nowe spojrzenie na relacje nauczycieli i rodziców w okresie transformacji ustrojowej. Autorka podkreśliła, iż współcześnie dochodzi do licznych przemian w stosunkach rodziny i szkoły, co powoduje ich przewartościowanie. Zwróciła uwagę, iż współczesna szkoła zmierza ku świadomej współpracy i autonomii rodziców oraz nauczycieli. Tekst Wiesławy Walc poświęcony jest z kolei zagadnieniom współpracy szkoły z rodziną ucznia jako niezbędnego warunku realizacji przez nią przypisanych jej funkcji, zwłaszcza funkcji opiekuńczej. Autorka uzasadniła tezę, iż współpraca z rodziną ucznia jest we współczesnej szkole koniecznością, przynoszącą wszystkim stronom zaangażowanym w proces szkolnej edukacji wymierne korzyści. Chociaż współdziałanie ze środowiskiem rodzinnym ucznia jest prawnie zagwarantowane i od lat postulowane w literaturze przedmiotu, szkolna rzeczywistość w tym zakresie jest daleka od ideału. Występuje sporo barier (wskazanych w tekście), uniemożliwiających autentyczne partnerstwo rodziców i nauczycieli. Autorka mocno zaakcentowała, iż współdziałanie z rodziną ucznia jest niezbędne, by pracownicy szkoły mogli się wywiązać ze swoich zadań wynikających z realizacji opiekuńczych funkcji tej instytucji.10 Wstęp Oczekiwania rodziców wobec nauczycieli stanowią przedmiot rozważań Marii Janukowicz. Artykuł autorki jest doniesieniem z badań, przeprowadzonych na terenie województwa śląskiego. Objęto nimi rodziców uczniów szkoły podstawowej i ponadgimnazjalnej. Przedmiotem zainteresowań badaczki były sporne problemy w relacji rodziców z nauczycielami, dyrektorem szkoły. Autorka zwróciła uwagę na niepokojące rodziców zachowania rówieśników, z którymi nie radzą sobie wychowawcy, a także na formułowane przez rodziców oczekiwania wobec szkoły. Rozważania na temat jednej z form współpracy nauczycieli z rodzicami uczniów, jaką jest wywiadówka, zawarła w swoim artykule Dorota Ruszkiewicz. Obecnie ta forma spotkań z rodzicami nie zawsze cieszy się ich uznaniem, niejednokrotnie – niewłaściwie zorganizowana – nie tylko nie przynosi korzyści żadnej ze stron, ale wręcz zniechęca rodziców do kontaktów ze szkołą. Wywiadówka – jako tradycyjna forma współpracy szkoły z rodziną – może jednak spełniać swoje zadania, jeśli będzie sprawniej prowadzona, mniej schematyczna, bez błędów i rutyny. Autorka tekstu sformułowała w tym zakresie konkretne postulaty, zachęcając również do wykorzystania możliwości, jakie stwarza Wirtualna Wywiadówka. Rozważania dotyczące szkoły wieńczy tekst Jacka Olszewskiego, poświęcony roli nauczyciela. Autor podjął się analizy zagadnień stresu zawodowego i zespołu wypalenia zawodowego nauczycieli, zwracając uwagę, że zawód nauczyciela jest jednym z najbardziej stresujących. Skoncentrował się na wpływie wspomnianych zjawisk na funkcjonowanie psychospołeczne nauczycieli. Podkreślił, iż problem wypalenia można rozpatrywać z perspektywy osobistej (wypalających się i wypalonych nauczycieli) oraz społecznej (kosztów ponoszonych przez uczniów). Dokonał charakterystyki uwarunkowań stresu zawodowego nauczycieli oraz specyfiki „nauczycielskiego” wypalenia zawodowego, związków między stresem a wypaleniem zawodowym. Autor zwrócił uwagę, iż chroniczny stres doświadczany przez nauczyciela może pogorszyć jego funkcjonowanie w sferze psychicznej i społecznej, niekorzystnie wpływając na wypełnianie przez niego zawodowej roli (w tym relacje z uczniami, współpracę z ich rodzicami, relacje ze współpracownikami i środowiskiem). Swój tekst zakończył propozycjami pomocy zestresowanym i wypalonym nauczycielom. Końcowa cześć publikacji zawiera teksty odnoszące się do nowych rozwiązań praktycznych. Pierwszy artykuł – autorstwa Dariusza Barana – poświęcony jest psychoedukacji rodziców. Zaprezentowano w nim przykład programu profilaktycznego adresowanego do rodziców i wychowawców, noszącego nazwę „Szkoła dla Rodziców”. Wychodząc od opisu teorii kompetencji interpersonalnych, autor przedstawił jej zastosowanie wobec rodziców (w postaci rozwijania ich kompetencji wychowawczych). W tekście zawarta została również analiza ewaluacji konkretnego cyklu zajęć „Szkoły dla Rodziców”. Tekst Lucjana Misia stanowi swoistą propozycję działań z zakresu pracy socjalnej, skierowanej do rodziny. Autor zaprezentował podejście skoncentrowane na rozwiązaniach (PSSR) – jedną z nowoczesnych strategii pracy z klientami, opartą naWstęp 11 zasadach i technikach krótkoterminowej terapii skoncentrowanej na rozwiązaniach. Analizowane podejście daje – zdaniem autora – szansę na pozytywną zmianę praktyki pracy socjalnej w polskich warunkach. Jak podkreśla L. Miś, praca socjalna ma w naszym kraju relatywnie małe znaczenie w realizacji pomocy społecznej, koncentrującej się głównie na świadczeniach pieniężnych dla klientów. Autor przedstawił podstawowe zalety podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach, jego ograniczenia oraz stawiane mu wymagania. Wyraził przekonanie, iż praktyka ta jest jedną z innowacyjnych technik, możliwą do realizacji w istniejących w naszym kraju warunkach instytucjonalnych. Publikację zamyka tekst Renaty Skrabskiej i Anny Kozłowskiej-Ferenc dotyczący pracy socjalnej z rodziną. Wychodząc od rozumienia pojęcia pracy socjalnej, autorki przechodzą do ukazania jej głównych celów, zadań, założeń, modeli realizacji (podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach, „Konferencji Grupy Rodzinnej” i modelu „Wsparcie”). Prezentowane w artykule treści są propozycją dla pracowników socjalnych, pracujących na co dzień z rodziną i zainteresowanych optymalizacją swojej działalności. Proponowana czytelnikowi publikacja stanowi interdyscyplinarny zbiór rozwa- żań przedstawicieli nauk społecznych. Dotyka zagadnień aktualnych we współczesnym społeczeństwie, ważnych w kontekście budowania teorii, jak również kreowania praktycznych rozwiązań. Można mieć nadzieję, iż okaże się ona przydatna wszystkim osobom zainteresowanym szeroko pojętą problematyką rodziny, szkoły i środowiska lokalnego.