Palcaty. Staropolska szermierka na kije. Studium historyczne z dziejów kultury fizycznej

Abstract

Polski palcat będący sam w sobie rodzajem prostego kija w swej historii przechodził różne koleje swojego przeznaczenia. Od kija służącego w XVI w. do zaprawy orężnej w wychowaniu młodego szlachcica, poprzez kij stanowiący element ćwiczenia cielesnego w szkołach jezuickich i pijarskich w wieku XVII, poprzez oręż służący bójkom palestranckim w wiekach XVII i XVIII palcat doszedł aż do czasów Komisji Edukacji Narodowej (1772-1792), kiedy to doczekał się oficjalnego uznania go jako narzędzie służące rozwojowi fizycznemu młodzieży. Jego rola i znaczenie zmalało, a z czasem zanikło wraz z utratą niepodległości i trwaniem narodu polskiego w niewoli. Pomimo podejmowanych prób i chęci jego przywrócenia, jako chociażby rekwizytu gimnastycznego w postaci laski, w gniazdach sokolich i różnego rodzaju towarzystwach gimnastycznych, a nawet w niektórych szkołach, palcat nie odzyskał już swojego znaczenia i roli jaką odegrał w naszej przedrozbiorowej historii. Próby jego wskrzeszenia zostały podjęte dopiero wiele lat po II wojnie światowej, w latach osiemdziesiątych XX w., a obecnie trwają, dobrze rokujące na przyszłość, szkolenia i prace nad odtworzeniem staropolskiej szermierki polskim palcatem w stowarzyszeniach polskiej sztuki walki Signum Polonicum. Niniejsza praca doktorska bazuje na doświadczeniu jakie autor zdobył w czasie ponad 30letniego, praktycznego ćwiczenia staropolskiej szermierki szablą husarską oraz polskim palcatem a także na odrębnym studium zachowanych źródeł pisanych i ikonografii. Podstawą szkolenia praktycznego była i nadal jest wiedza jaką autor zdobył i zdobywa nadal studiując i poszukując źródeł, opracowań, materiałów i wszelkiego typu informacji na temat historii, tradycji i szkolenia szermierczego polskimi palcatami. Zdobyta w ten sposób wiedza i doświadczenie stały się podstawą do tego by uznać, że palcaty w swej historii i znaczeniu dla naszej kultury narodowej, a przede wszystkim kultury fizycznej i wychowania w pełni zasługują na to, aby wiedza o nich została uporządkowana naukowo w sposób integralny, zwarty i poglądowy. Realizując to zamierzenie zdefiniowane zostały trzy podstawowe cele pracy: Pierwszym z nich jest sprawdzenie hipotezy, że Polska miała swoją rodzimą staropolską szermierkę palcatem. Drugim jest określenie roli jaką palcaty pełniły w naszej tradycji i historii narodowej. Trzecim zaś jest sprawdzenie czy palcaty posiadają wystarczające podstawy historyczne jako nasze rodzime dziedzictwo kulturowe, a tym samym czy zasługują na podjęcie próby wskrzeszenia ich jako polskiej sztuki walki, mogącej stać się dzisiaj i w przyszłości narodową sztuką walki, i stałą dyscypliną sportową w procesie wychowania fizycznego. Ponieważ tematyka ta nie była szerzej badana i rozpoznana, a także nie doczekała się żadnej zwartej pracy naukowej w tym zakresie, należało praktycznie zacząć badania bazując przede wszystkim na rozproszonym materiale źródłowym. W trakcie poszukiwań okazało się bowiem, że informacji o palcacie, szermierce na kije, czy biciu się w palcaty należało szukać w bardzo wielu źródłach i publikacjach źródłowych. Szybko też okazało się, że są one rozrzucone w źródłach i tekstach źródłowych o tak dużej rozpiętości tematycznej, iż dotarcie do nich i ich zebranie, a następnie uporządkowanie zajęło sporo czasu. W efekcie trwało to ponad 30 lat i trwa nadal. Jednakże zdobyta i uporządkowana naukowo dotąd wiedza jest na tyle całościowa, że pozwala już na monograficzne przedstawienie problemu badawczego. Realizacja tego celu wymagała zastosowania kilku metod badawczych. Praca ma charakter interdyscyplinarny, odnosi się przede wszystkim do przeszłości, stąd zastosowano w niej głównie metody historyczne. W pracy wykorzystano również metodę opisową, należącą do grupy czynności przednaukowych, polegającą na chronologicznym uporządkowaniu kolejności opisywanych zjawisk i wydarzeń, co było konieczne aby praca uzyskała właściwą przeglądowość i przejrzystość. Podstawową metodą jaką zastosowano jest jednak metoda monograficzna, którą wykorzystano do badania samej istoty palcatów, jego pochodzenia i zastosowania z uwzględnieniem środowisk, w których były one praktykowane, oraz warunków w jakich ta sztuka walki była rozwijana. Niezwykle pomocną okazała się też metoda filologiczna, która pozwoliła na odczytanie i interpretację znaczenia źródeł pisanych, jak choćby odczytanie tekstów kronik Marcina Bielskiego, Bartosza Paprockiego, Jana Kochanowskiego, Mikołaja Reja, czy Piotra Skargi, a także tekstów rękopiśmiennych regulaminów i przepisów wojskowych pochodzących z XVIII w. Również wykorzystano metodę retrogresywną, jako metodę pomocniczą (wnioskowania wstecz), ponieważ wieki XV i XVI nie pozostawiły zbyt wielu opisów użycia polskiego palcata, zwłaszcza w dziedzinie szkolenia i wychowania, konieczne było przyjęcie założenia, że np. metody wychowawcze, w których ćwiczenia palcatem były praktykowane w XVII w. (wiadomo to choćby z opisów J. Sobieskiego) stosowano również w wieku XVI. Sama praca została skonstruowana na bazie rozdziałów z zachowaniem historycznej chronologii. Rozdziały zostały podzielone na podrozdziały, stanowiące rozwinięcie tematu podanego w tytule rozdziału. Praca obejmuje pięć rozdziałów, które podzielone zostały tak, aby w każdym z nich omówione zostały odrębne okresy historyczne posiadające własną specyfikę w zastosowaniu palcata, a jednocześnie istotne dla rozwoju polskich palcatów. Ponieważ rozwój ten ewoluował w zakresie budowy i zastosowania palcata, poczynając od zwykłego kija do walki, a na lasce gimnastycznej kończąc, poświęcono mu osobne podrozdziały, tak aby w każdym z nich opisać jego wykorzystanie. Pracę rozpoczyna wstęp, w którym zostały postawione podstawowe hipotezy, których prawdziwości lub fałszywości autor stara się dowieść w kolejnych częściach pracy. We wstępie omówiono zastosowane metody badawcze i dokonano oceny istniejącej bazy źródłowej i szczupłej literatury przedmiotu, a także przedstawiono założenia merytoryczne dotyczące sposobu rozwiązywania problemów badawczych zawartych w pracy. W pierwszym rozdziale i jego podrozdziałach dokonano analizy źródeł oraz pochodzenia nazwy palcat. Podjęto tu również próbę przedstawienia korzeni polskiego palcata sięgających czasów związanych z sądami Bożymi i walkami na kije, oraz ogólnie obejmującymi tradycje broni drzewcowej. W drugim rozdziale i jego podrozdziałach omówiono ważny dla powstania polskiego palcata okres staropolski i rolę jaką w nim odgrywał. Autor ponadto odniósł się w tym rozdziale do pierwszych informacji źródłowych mówiących o polskim palcacie, rodzajach jego użycia - zwłaszcza w procesie wychowania, w ćwiczeniu się w rzemiośle rycerskim, ale także i w pojedynkach oraz w zabawach studentów. W trzecim rozdziale i jego podrozdziałach dokonano analizy procesów związanych z polskim palcatem, a jakie zaszły w XVIII w., kiedy to palcat zyskał największe znaczenie poprzez to, iż stał się stałym elementem edukacji szkolnej. Decyzją bowiem Komisji Edukacji Narodowej szermierka palcatem została wprowadzona do programów szkolnych jako forma czynnej rekreacji. Był to jednocześnie wiek, w którym rozpoczął się proces zanikania ćwiczeń palcatowych i upadku polskiego palcata. Ta dekadencja związana była z utratą państwowości i niepodległości Polski w 1795 r. W rozdziale czwartym i jego podrozdziałach skoncentrowano się na okresie niewoli i powstań narodowych. Jest to czas rozwoju gimnastyki i różnego rodzaju dyscyplin sportowych, w których jednak polski palcat nie znalazł swojego miejsca i nie został odrodzony. Wskazano tu również na głosy nawołujące wówczas do odrodzenia polskiego palcata i podano przykłady stosunkowo licznych jeszcze wówczas przypadków istnienia tradycji bicia się w palcaty. Próby te nie odniosły powodzenia pomimo, że w społeczeństwie polskim odradzał się duch sportowy i gimnastyczny, popularyzowany zwłaszcza w gniazdach sokolich. Rozdział piąty i jego podrozdziały, dotyczą wieku XX i związanego z nim okresu wojen, a jednocześnie i czasu odzyskania niepodległości. Mimo, że wraz z odrodzeniem się państwa polskiego nadarzyła się okazja do wskrzeszenia polskich palcatów, to nie udało się tego dokonać pomimo prób czynionych przez ówczesne autorytety związane z kulturą fizyczną. Dokonując analizy tego stanu rzeczy i przyczyn braku zainteresowania się polskim palcatem, autor podkreślił, że okres po II wojnie światowej był czasem, w którym podjęta została próba wskrzeszenia polskiego palcata przez Klub Signum Polonicum. Pracę kończy podsumowanie dotyczące postawionych hipotez. Badania i analizy materiału badawczego potwierdziły istnienie staropolskiej szermierki polskim palcatem. Pozwoliły też na prześledzenie i zaprezentowanie jego ewolucji i różnych etapów rozwoju. Autor w oparciu o przeprowadzone badania i analizy zgromadzonego materiału źródłowego wskazał istnienie historycznych i edukacyjnych podstaw do tego, aby podjąć, tym razem oby udaną, próbę wskrzeszenia polskich palcatów jako formy polskiej tradycji narodowej i edukacyjnej.

Polish short stick is in itself a kind of a simple stick; in its history it has passed throughout various vicissitudes of destiny. From a stick serving in the XVIth century for an armoured inurement in the education of a young nobleman, through a stick constituting an element of physical exercise in Jesuit and Piarist schools in the XVIIth century, through the weapon used in palaestrant frays in the XVII and XVIIIth centuries, the short stick reached the times of the Commission of National Education (1772 1792), when it was officially recognised as a tool to serve the youths’ physical development. Its role waned and with time disappeared alongside with the loss of independence and persistence of the Polish nation in captivity. Undertaken attempts to restore it as even a prop gymnastic cane in “Falcon nests” and various kinds of gymnastic associations or even at certain schools notwithstanding, the short stick had never regained its importance and the role it played in our pre-partition history . Endeavours to resurrect it has been taken until many years after World War II, in the eighties of the XXth century; presently, promising for the future, training and work on recreation of the old Polish fencing with Polish short stick continue in federations of Polish Martial Art Signum Polonicum. This very PhD thesis is based on the experience the author has gained in the period of over thirty years, practical exercises in old Polish fencing with hussar sabre and Polish short stick as well as on a separate study of the extant written sources and iconography. The basis of practical training was and still is the knowledge the author has been attaining by study into sources, materials and all kind of information on the history, traditions and training in fencing with short sticks. The lowdown and experience gained this way became the groundwork for recognizing that short sticks in their history and importance for our national culture and, above all, upbringing and physical culture, fully deserve that knowledge about them should be ordered in a scientific way in an integral, compact and demonstrative manner. In accomplishing this goal, three basic goals were defined : The first of these is to test the hypothesis that Poland had its indigenous - old Polish fencing with the short stick. The second one is to determine the role short sticks played in our tradition and native history. The third one is to check whether the short sticks have sufficient historical grounds as our native cultural heritage and thus whether they deserve the attempt to resurrect them as a Polish martial art, able to become the national martial art, a permanently present sport discipline in physical education. Since this subject has neither been widely studied nor recognised and has not seen any coherent scientific work done, the studies had to be virtually started based mainly on diffused source material. During the research it turned out that the information on short sticks, stick fencing or fighting with sticks were to be found in many sources and source publications. It also quickly turned out they are scattered in the source texts and sources of such a large thematic span that reaching, collecting them and their organisation took plenty of time. As a result, it has lasted for over thirty years and still continues. However, the knowledge acquired and ordered to date is so comprehensive that it already allows a monographic presentation. The implementation of this objective required application of several research methods. The study is interdisciplinary, relates primarily to the past, hence the usage of mainly historical methods . It also uses the descriptive method which belongs to the group of pre-scientific activities, consisting in the chronological arrangement of the described phenomena and events order; that was necessary to obtain proper degree of reviewability and transparency. The mainly applied method is the monographic one, used to study the essence of short sticks, its origin and application, taking into account the environments in which they were practiced and the conditions under which this martial art was developed. Extremely helpful philological method allowed to read and interpret the meaning of written sources, such as reading chronicle texts by Marcin Bielski, Bartosz Paprocki, Jan Kochanowski, Mikolaj Rej, or Piotr Skarga, handwritten rules and military regulations from the XVIIIth century. The retrogressive method was used as an auxiliary one (backward reasoning) because the XV and XVIth centuries did not leave many descriptions of short sticks use, especially in the field of training and education; it was necessary to assume that educational methods, where exercises with the stick were practiced in the XVIIth century (it is known from the descriptions by J. Sobieski) were also used in the XVIth century. The study is constructed on the basis of chapters with the preservation of historical chronology. They are divided into the subsections constituting further development of the subject. It comprises of five chapters, each discussing a separate historical period with its own specificity in the short stick use, while essential for the development of Polish short sticks. Since that development has evolved in terms of short stick construction and application, beginning with the plain fighting stick and ending with a gym cane, it was dedicated separated subchapters to describe its use in detail. The study begins with an introduction where basic hypotheses have been formulated; subsequently the author tries to prove their truth or falsity. The preface discusses used research methods, assesses scarce source base and literature; it also presents the substantive assumptions on how to solve research problems included in the study. The first chapter analyses the sources and origins of the name “short sticks”. An attempt was also made to present Polish short stick roots that date back to trials by ordeal times, stick fights and generally include pole weapon traditions. The second chapter discusses the old Polish period, important for the formation of the Polish short stick, alongside with the role it played therein. Moreover, in this section the author makes reference to the first source of information about Polish short stick, its use types - especially in the educational process, in the chivalrous exercise practice, in duels and students’ games. The third chapter analyses processes which Polish short stick underwent that occurred in the XVIIIth century when it gained the greatest importance due to the fact it became a permanent element of schooling. By decision of the Commission of National Education fencing with the short stick was introduced to school curricula as an active recreation form. It was also the century when the process of stick exercises disappearance and fall of the Polish short stick began. This decadence was related to the loss of statehood and independence of Poland in 1795. The fourth chapter focuses on the period of servitude and national uprisings. This is the time when developed gymnastics and various kinds of sports disciplines; however the Polish stick did not find its place amongst those and had not been reborn. There are also indicated several revival calls of the Polish stick herein and given examples some occurrences where existed traditions in stick fighting. These attempts did not succeed despite the fact that Polish society reborn spirit of sports and athletics, popularised especially in Falcon nests. The fifth chapter concerns the XXth century and its wars; at the same time the period of regaining independence. Alongside with the Polish state rebirth arose the opportunity to resurrect the Polish stick, as yet it failed to do so despite the efforts made by physical culture authorities. Whilst analysing this conjuncture and the reasons for the lack of interest in the Polish short stick, the author points out the period in which the attempt to revive the Polish short stick was made by Signum Polonicum Club came after the Second World War. The study ends with the summary of the set hypotheses. Analysis of research material confirm existence of traditional Polish short stick fencing. They also allowed to trace and present its evolution and various stages of its development. The author, based on studies and analysis of the collected source material, indicates existence of historical and educational basis for, hopefully successful this time, an attempt to revive Polish short sticks as a form of Polish national tradition and education.