Contribution to the research on the use of flint and stone by the Lusatian culture population during the Bronze age and Early Iron age in the Lublin region (remarks of a non-lithic expert)

Abstract

The population of the Lusatian culture inhabiting the Lublin area during the Bronze age and Early Iron age used various items made of flint and stone. The most spectacular finds include sickles and sickles inserts with surface retouch. Items made from flint and stone were used mainly as tools, but also as weapons, as well as prestige indicators. They also had symbolic function. These artefacts were probably produced on site at settlements and they were among the accessories of everyday life of the population living then. In the Early Iron age, in the valley of the Vistula River, local flint deposits were exploited. Flint knapping workshops were set up here. Extremly numerous flint artefacts were recorded at these workshops and they represent the so-called Kosin industry.

Przedmioty z krzemienia i kamienia, pełniące zazwyczaj zróżnicowane funkcje narzędziowe, należą na Lubelszczyźnie do stosunkowo częstych znalezisk, ale ich reprezentacja w zespołach jest bardzo ograniczona. Zabytki te oraz większość niewyspecjalizowanych wytworów krzemiennych notowanych na osadach miały szerokie zastosowanie i często zapewne wykorzystywane były do rozmaitych czynności, związanych z obróbką różnych surowców (gliny, drewna, kości, skór, itp.). Wątpliwości nie budzi przeznaczenie żniwne niektórych krzemiennych form z retuszem bifacjalnym i użytkowanie podobnie opracowanych wyrobów jako militariów (płoszcza, grociki), a podstawową funkcję kamiennych toporków wiąże się z obronnością, ale też z uprawą roli, wycinką drzew i ciesiołką, natomiast kamiennych żaren i rozcieraczy – z obróbką ziarna. Jasną dziś dla nas funkcję odzwierciedlają także kamienne osełki i formy odlewnicze. Użytkowa rola narzędzi krzemiennych i kamiennych zyskiwała jednak inny wymiar na cmentarzyskach, gdzie przedmioty te nabierały nowych, symbolicznych treści. Trudna do jednoznacznego oszacowania jest natomiast liczba przedmiotów, będących uzbrojeniem, czy też atrybutami prestiżu. O insygnialnej roli zabytku kamiennego można mówić chyba tylko w przypadku jedynego egzemplarza buławy, choć nie należy wykluczać, że taką funkcję pełniły również topory, młoty oraz niektóre, duże wyroby krzemienne o wyretuszowanych powierzchniach. Z zespołów kultury łużyckiej na Lubelszczyźnie pochodziły zatem rożne wytwory i półwytwory krzemienne oraz artefakty kamienne. Wymienić wśród nich można m.in. rdzenie, odłupki, grociki sercowate i grociki z trzonkiem, noże sierpowate, wkładki sierpowate, płoszcza, topory, żarna, rozcieracze, osełki i inne. Poczynione ostatnimi laty odkrycia niezwykle bogatych inwentarzy krzemiennych na terenie Powiśla Lubelskiego (Kosin, pow. kraśnicki, stan. 10, Kopiec, stan. 4 i 8), stały się podstawą do istotnych ustaleń morfologicznych i określenia najważniejszych cech krzemieniarstwa ludności kultury łużyckiej w tej części Lubelszczyzny, zdefiniowanego pod nazwą „przemysłu kosińskiego”. W świetle nowych znalezisk, zjawisko ukryte pod tym pojęciem, utożsamiane do niedawna jedynie z łużycką kulturą tarnobrzeską nad Wisłą i Sanem, ma znacznie szerszy zasięg i odnosi się do łużyckiej wytwórczości krzemieniarskiej na rozleglejszych terytoriach, wykraczając poza Lubelszczyznę. Na wymienionych wyżej stanowiskach, w oparciu o miejscowe złoża surowca świeciechowskiego i gościeradowskiego, we wczesnej epoce żelaza powstawały liczne półwytwory i wytwory krzemienne. Znaleziska te zostały już opracowane i wprowadzone do obiegu naukowego. Inne pracownie nakopalniane zlokalizowane na terenie Pagorow Chełmskich, pracujące w oparciu o miejscowy krzemień rejowiecki, również wykorzystywane były przez ludność kultury łużyckiej. Artefakty krzemienne były również licznie obecne na cmentarzyskach kultury łużyckiej Lubelszczyzny. Występowały one zarówno w przestrzeni cmentarzysk, jak i w samych popielnicach i odnosiły się do kultury symbolicznej, użytkującej te cmentarzyska ludności. Niestety, niemal wszystkie znaleziska toporków kamiennych z Lubelszczyzny, które można by powiązać z kulturą łużycką, nie posiadały żadnego kontekstu, potwierdzającego taką atrybucję. Podobną uwagę można odnieść do znalezisk młotów kamiennych. Zwraca uwagę jeden z bezkontekstowych okazów z powiatu chełmskiego. Młot z Malinowki łączyć trzeba z szeroko pojętym, wschodnioeuropejskim środowiskiem kulturowym okresu przedscytyjskiego. Walcowate lub beczułkowate kamienne młoty, zaliczane do kategorii akcesoriów bojowych, stosunkowo często pojawiały się w zespołach kimmeryjskich na terytoriach stepowych na północ od Morza Czarnego. Wykonywano je z twardych skał, a powierzchnię starannie szlifowano. Ze wschodnim milieu bez wątpienia trzeba także wiązać znaleziska osełek kamiennych oraz płytkę kamienną. Wśród artefaktów kamiennych z czasów kultury łużyckiej na Lubelszczyźnie znalazły się także buława, żarna i rozcieracze, płyty szlifierskie, forma odlewnicza, amulet i gładzik. Pradziejowi mieszkańcy Lubelszczyzny (a w tym ludność kultury łużyckiej), chcąc wykonać użyteczny przedmiot krzemienny, mieli stosunkowo łatwy dostęp do źródeł surowca. Krzemień był nie tylko w różnym natężeniu obecny na powierzchni gruntu, bowiem w kilku miejscach na wskazanym terytorium, a także w niewielkiej odległości poza jego granicami, znajdowały się wychodnie skał krzemionkowych. Do surowców o najniższych walorach użytkowych, a mimo to najczęściej wykorzystywanych – z racji znacznej dostępności, należał krzemień bałtycki, znany również jako krzemień kredowy narzutowy. Zdecydowanie lepsze parametry użytkowe posiadały skały krzemionkowe na terenie Pagórów Chełmskich. Krzemień rejowiecki, którego wychodnie oraz ślady pradziejowej eksploatacji zaczęto lokalizować na tym terytorium od stosunkowo niedawna, był zbliżony do surowców wołyńskich. Kolejne, obfite złoża skał krzemionkowych i miejsca ich wydobycia oraz obróbki znane są na Powiślu Lubelskim. Krzemienie szare turońskie występują tu w kilku odmianach, z których zwłaszcza dwie – świeciechowska (biało nakrapiana) oraz gościeradowska (plamista) były użytkowane przez ludność kultury łużyckiej. Istnieją dowody na to, że na Lubelszczyźnie obróbka krzemienia odbywała się w dwóch odmiennych środowiskach: w pracowniach domowych na osadach oraz w ośrodkach nalub przykopalnianych, poza obszarem bezpośredniego zamieszkania. W pierwszym przypadku odbywało się to w zasięgu obejścia, w budynku mieszkalnym lub też w jego sąsiedztwie, a dowodzą tego liczne relikty odpadów produkcyjnych, notowane zarówno w zespołach zwartych, jak i w warstwie kulturowej. W pracowniach domowych powstawały zazwyczaj formy proste, o niewielkich gabarytach, głównie odłupki, a ich wykonanie nie wymagało wysokich umiejętności. Surowiec był pozyskiwany z powierzchni gruntu, w najbliższej okolicy. Proces obróbki krzemienia w zasięgu obejścia mieszkalno-gospodarczego na osadzie mógł mieć charakter ciągły i odbywać się nie tylko w miesiącach letnich, ale także zimą, pod warunkiem posiadania zapasów surowca. Można przy tym założyć, że zasób przyborów krzemiennych wykorzystywanych w codziennym życiu wymagał ciągłej odnowy. Wyspecjalizowane pracownie obróbki krzemienia powstawały natomiast w miejscach wychodni tego surowca. Zlokalizowanie i eksploatowanie takiego miejsca wymagało od społeczności pradziejowych (w tym ludności kultury łużyckiej) pewnej wiedzy geologicznej i praktycznych umiejętności. Wydaje się, że wiedza o istnieniu źródeł surowca wynikała z długotrwałej tradycji ich eksploatacji. W konkluzji do powyższych uwag stwierdzić należy, że dla ludności kultury łużyckiej Lubelszczyzny skały krzemionkowe stanowiły ważne źródło do wyrobu narzędzi i broni. Widać wyraźnie dwie jak gdyby równoległe ścieżki ówczesnego krzemieniarstwa: obniżenie powszechnych umiejętności w dziedzinie wytwórczości domowej oraz wysoką krzemieniarską biegłość i wiedzę, przejawianą przez jednostki w miejscach występowania złóż surowca. Sytuacja ta w uderzający sposób znajduje odzwierciedlenie w innej dziedzinie wytwórczości omawianych odcinków pradziejów na Lubelszczyźnie, a mianowicie w metalurgii, gdzie obok powstających sposobem domowym prostych wyrobów, pojawiały się wysoko zaawansowane przedmioty, wykonane przez specjalistów, dysponujących surowcem i umiejętnościami.