XIX-wieczne malarstwo religijne jako przedmiot badań historii sztuki. Problemy i postulaty badawcze

Abstract

XIX-wieczna sztuka religijna stosunkowo późno stała się przedmiotem zainteresowania historyków sztuki. Stąd też w badaniach nad tą dziedziną wciąż istnieją liczne luki. Ponadto sięganie po tematy z zakresu XIX-wiecznej sztuki religijnej często nie idzie w parze z metodologiczną refleksją i zrozumieniem specyfiki tego nurtu artystycznego. W artykule zwracam uwagę na następujące kwestie i problemy, o których należałoby pamiętać w trakcie badań nad sztuką, a w szczególności nad malarstwem religijnym XIX wieku:

Sztuka religijna w XIX wieku wydzielona została jako odrębny nurt, który nie tylko posiadał określony program ideowy, ale i wyróżniał się poprzez odrębną stylistykę, charakterystyczną dla dzieł o przeznaczeniu kościelnym.

Z ową odrębnością wiąże się potrzeba uwzględniania w badaniach kontekstu przepisów liturgicznych, praktyki dewocyjnej czy kościelnych programów estetyczno-ideowych. Zarazem jednak w analizach sztuki religijnej obecny być powinien także kontekst zewnętrzny, który stanowią główne, niekościelne nurty twórczości artystycznej tego czasu. Istotny problem w badaniach nad sztuką religijną XIX wieku stanowi wartościowanie analizowanych dzieł i zjawisk. Należy przeciwstawiać się negatywnym ocenom całego nurtu XIX-wiecznej sztuki kościelnej. Z drugiej strony jednak trudno postulować przypisanie mu en block wysokiej wartości artystycznej – składają się nań bowiem, obok dzieł wybitnych, również prace wtórne i naśladowcze, jak również niezwykle obfita seryjna wytwórczość artystyczna (oleodruki, grafiki dewocyjne itd.). Co ważne, wszystkie te dziedziny są ze sobą ściśle powiązane, tak iż sztuki kościelnej XIX wieku, mimo jej niewątpliwego „uwarstwienia”, nie daje się czytelnie podzielić na sferę twórczości artystycznej („wysokiej”), oraz sferę produkcji seryjnej. W kontekście tego typu problemów postulować należy przyjęcie w badaniach nad sztuką religijną XIX wieku konsekwentnej postawy opisowej, wyjaśniającej. Rekonstrukcja roli, jaką ten nurt twórczości kościelnej odgrywał w całokształcie kultury artystycznej XIX wieku, przyczynić się może do zrozumienia i zaakceptowania tak typowego dla tego stulecia pluralizmu estetycznego.