Węgiel w polsko-radzieckich stosunkach gospodarczych

Abstract

W stosunkach gospodarczych między PRL a ZSRR ważne miejsce zajmował polski węgiel. Jego bogate zasoby stanowiły istotny element polityki radzieckiej wobec Polski. Bezpośrednio po wojnie dostawy czarnego paliwa na Wschód były rodzajem kontrybucji. Władze radzieckie tłumaczyły je swoimi stratami w reparacjach wojennych w wyniku przekazania Polsce niemieckich ziem nad Odrą i Nysą Łużycką, zwłaszcza silnie uprzemysłowionego i posiadającego bogate zasoby naturalne Śląska. Związek Radziecki nie powstrzymał się także przed bezpośrednim przejęciem części polskich złóż węgla na Lubelszczyźnie w wyniku wymuszonej w 1951 r. korekty granicy państwowej. Dostawy w latach 1946–1953 węgla „reparacyjnego” po zaniżonych cenach przyniosły Polsce poważne straty finansowe i hamowały rozwój stosunków gospodarczych z państwami Zachodu. Niekorzystny ekonomicznie był także eksport węgla w ramach umów handlowych zawieranych od 1945 r. Władze radzieckie narzucały zarówno nadmierne kwoty dostaw, jak i trudne warunki finansowe. Od 1949 r. wykorzystywały w tym celu mechanizm cenowy i kursowy stosowany w ramach podległej Moskwie Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Tylko w latach 60. był on korzystny dla Polski, zaś w następnych dekadach przynosił straty. Wymuszony w całym okresie PRL eksport węgla do ZSRR powodował deficyt paliw na rynku krajowym, utrudniał wykorzystanie istniejącego potencjału gospodarczego i utrzymanie odpowiedniego poziomu życiowego ludności. Transformacja ustrojowa po 1989 r., która wprowadziła regulacje rynkowe do handlu zagranicznego, spowodowała załamanie eksportu węgla do chylącego się ku upadkowi ZSRR.

Polish coal played an important role in economic relations between the People's Republic of Poland and the USSR. Its resources constituted an important element of the Soviet policy towards Poland. In 1946–1953, the forced deliveries of black fuel were a kind of donation. The Soviet authorities explained them with losses in war reparations as a result of the transfer of German lands on the Oder and Nysa Łużycka to Poland, with rich coal resources in Silesia. The Soviet Union also did not refrain from taking over some of the Polish coal deposits as a result of the forced correction of the borders in the east in 1951. Deliveries of "reparative" coal at lower prices brought Poland serious financial losses and inhibited the development of economic relations with Western countries. The export of coal under trade agreements concluded from 1945 was also economically unfavorable. The Soviet authorities imposed both excessive quotas and difficult financial conditions. From 1949, for this purpose, they used the price and exchange rate mechanism applied by the Council for Mutual Economic Assistance. Only in the 1960s did it become beneficial for Poland, and in the following decades it brought losses. The export of coal to the USSR, which in the 1980s amounted to 30% of total exports, caused a deficit of fuels on the domestic market, made it difficult to use the existing economic potential and maintain an adequate standard of living of the population. The political transformation after 1989, which introduced market regulations to foreign trade, led to the collapse of coal exports to the USSR.