‘With a Weapon in Hand and a Horse by Side.’ Weapons and Horse Harness in Graves of Vekerzug Culture from an Interregional Perspective

This study deals with graves of Vekerzug culture, which contained weapons and horse harness. These graves reflect an evident social differentiation of Vekerzug society. Special attention in the study was paid to the most accurate geographic and cultural determination of the origin of individual weapon types and horse harness components in the context of new knowledge about Vekerzug culture and answering the question to what extent these finds reflect its interregional contacts. Important is also definition of possible armament schemes of Vekerzug culture and their comparison with armament schemes in the neighbouring cultural regions, especially with the forest-steppe Western Podolian group, Ciumbrud culture and Ferigile culture. Cultural and spatial analyses of individual types of weapons and horse harness as well as of the armament schemes of Vekerzug culture show that the problem of interregional contacts of this culture, mainly the eastern ones, must be considered more differentially than it has been previously presented in scientific literature. At the same time, they confirm the recent knowledge that the effect of eastern influences on Vekerzug culture is in scientific literature without a reason constantly overestimated.

Artykuł porusza zagadnienie grobow kultury Vekerzug (dalej KV) z terenow wschodnich Węgier, południowych regionow Słowacji i połnocno-zachodniej Rumunii, ktore zawierały broń i uprząż końską (ryc. 6). Skupiono się na kompleksowym przeglądzie tych pochowkow, koncentrując się na analizie kulturowej i przestrzennej wspomnianych artefaktow oraz na zdefiniowaniu schematow uzbrojenia KV (ryc. 10; 11). Analiza kulturowo-przestrzenna zabytkow militarnych, części uprzęży końskiej oraz standardu uzbrojenia KV wskazuje, że problem kontaktow międzyregionalnych tej kultury, głownie wschodnich, należy rozpatrywać odmiennie niż to dotychczas przedstawiano w literaturze. Wyniki dogłębnej analizy tej grupy zabytkow oraz najnowsze omowienie obrzędow pogrzebowych, struktury dobr grobowych, stroju i kultury materialnej KV nie potwierdzają hipotez o silnych wpływach wschodnich i ich znaczącym udziale w genezie tej kultury, a tym bardziej nie powinno być tutaj mowy o napływie społeczności kultur wschodnioeuropejskich do Kotliny Karpackiej. Co prawda, broń i elementy uprzęży mogą nie być tak często spotykane w KV jak np. biżuteria, ceramika czy narzędzia, ale niewątpliwie zaliczają się one do najciekawszych elementow jej materialnej spuścizny. Wiele z nich pochodzi z bogato wyposażonych pochowkow, a groby z bronią i/lub uprzężą końską odzwierciedlają wyraźne zrożnicowanie społeczne populacji KV. To właśnie te elementy, wraz z wykonaną z rożnych materiałow – w tym szlachetnych – biżuterią, posłużyły do wizualizacji tożsamości społecznej jej nosicieli. Zabytki te świadczą o wysokich umiejętnościach technologicznych, głownie w dziedzinie hutnictwa żelaza i złotnictwa, a jednocześnie są dowodem kontaktow KV z sąsiednimi regionami kulturowymi i zaangażowaniu w międzyregionalne sieci handlowe i komunikacyjne, ale także intensywnej wymiany technologii. Uzbrojenie KV składa się z takich rodzajow broni i elementow uprzęży końskich, ktorych występowanie jest albo ograniczone do kilku regionow kulturowo-geograficznych i typy te są szczegolnie charakterystyczne dla KV, albo ktore mają kilka głownych obszarow rozmieszczenia w Eurazji, w kulturze wschodniohalsztackiej czy na Bałkanach. Do pierwszej grupy należą żelazne noże bojowe z żelaznymi i brązowymi pochewkami o trapezoidalnych kształtach (głownie KV i Bałkany Wschodnie; ryc. 3:1, 5; 4:5) oraz żelazne czekany typu Vekerzug z symetrycznie umieszczonym otworem do osadzenia drzewca (wschodnia częś Kotliny Karpackiej, Kaukaz Połnocny; ryc. 2:6; 3:8). Połączenie noży bojowych i czekanow niewątpliwie stanowi lokalną specyfikę w schematach uzbrojenia KV. W pierwszej grupie znajdują się rownież wędzidła żelazne typu Szentes-Vekerzug, ktore mają miejscowe podłoże (nie są związane z regionami wschodnimi; ryc. 1:1). Ich niezbyt częste występowanie poza terytorium zajętym przez KV świadczy o aktywnych kontaktach sąsiednich regionow kulturowych ze wschodnimi Węgrami i południowo-zachodnią Słowacją. Do tej grupy należą rownież bardzo specyficzne formy broni i akcesoriow do broni, ktorych występowanie, poza nielicznymi wyjątkami, ogranicza się do terytorium KV (żelazne miecze jednosieczne, brązowe i kościane ozdoby kołczanow w kształcie krzyża, zoomorficzna dekoracja kołczanow; ryc. 5:6). W drugiej grupie znajdują się rodzaje broni i uprzęży końskich, ktore można traktować jako część wspolną z sąsiednimi jednostkami kulturowymi: brązowe groty strzał z wewnętrzną tulejką, rozprzestrzenione w całym regionie euroazjatyckim (ryc. 1:2–17,25–28; 5:5) i żelazne groty włoczni typu I (ryc. 2:1,1a), ktorych jednym z centrow rozprzestrzeniania się był region wschodniohalsztacki. Standardowe uzbrojenie ludności KV rożni się od uzbrojenia zarowno grup Ciumbrud, Ferigile, czy zachodniopodolskiej wraz z kulturami leśno-stepowymi w dorzeczu Dniepru (ryc. 10; 11). Jednocześnie pokazuje, że znaczenie wschodnich wpływow dla KV zostało bezpodstawnie przewartościowane w literaturze naukowej. Obiekty typu wschodniego w KV można podzielić na dwie podstawowe grupy, w zależności od kontekstu ich znalezienia. Niektore typy są stałą składową uzbrojenia i kultury materialnej KV, a niektore zostały lokalnie zmodyfikowane (np. topory bojowe czy groty strzał z wewnętrzną tulejką). Są one bardziej świadectwem innowacyjności w zakresie uzbrojenia i sposobow walk, niż dowodem obecności społeczeństw wschodnioeuropejskich w Kotlinie Karpackiej. Zwrocić jednak należy uwagę, iż między poszczegolnymi regionami kulturowymi odnajdujemy rożne zwyczaje pogrzebowe i rożne schematy w wyposażeniu grobowym. Znaleziska z drugiej grupy, takie jak akinakesy, zbroja łuskowa czy tzw. grzechotki, nie zostały włączone do szerokiego spektrum kultury materialnej KV, a ich występowanie w Kotlinie Karpackiej ma charakter epizodyczny i ograniczony chronologicznie. Warto zwrocić rownież uwagę, iż elementy biżuterii i wyposażenia stroju nawiązują do kultury halsztackiej, terenow Polski wschodniej, centralnych Bałkanow, a nawet zachodnich obszarow Morza Czarnego. Tymczasem elementy uzbrojenia łączą się z i z kulturą halsztacką, i Bałkanami środkowo- -wschodnimi, a także obszarami połnocnego Kaukazu i mołdawskich terenow leśnostepowych. Zabytki militarne, elementy uprzęży końskiej i ogolny standard uzbrojenia wyraźnie pokazują, że charakter KV nie przypomina ani kultury wschodniohalsztackiej, ani grup kulturowych wczesnej epoki żelaza ze wschodnioeuropejskiego stepu i obszarow leśno-stepowych. Rownież ogolna charakterystyka elementow wschodnich nie pozwala zakwalifikować KV do kultur Wschodu lub do kultury scytyjskej. Kulturę Vekerzug można uznać za rodzaj pomostu kulturowego między kulturą wschodniohalsztacką, kulturami epoki żelaza w regionie karpacko-dunajskim i wschodnioeuropejskimi grupami kultur leśno-stepowych.