Kultura trzciniecka w południowo-wschodniej Polsce

Celem rozprawy pt. „Kultura trzciniecka w południowo-wschodniej Polsce było zbadanie i zinterpretowanie zjawisk kulturowych jakie zachodziły przez niemal całe II tysiąclecie BC na obszarach międzyrzecza Sanu, Wisły i Wisłoki. Poszczególne aspekty związane z tematem rozprawy realizowano w ramach sześciu rozdziałów, omawiając kolejno takie zagadnienia jak: chronologia i periodyzacja, osadnictwo, gospodarka, obrzędowość pogrzebowa oraz geneza, zanik i kontakty międzykulturowe (rozdział 6 – „Realizacja procesu kulturowego”). Rzeczoną część rozprawy poprzedzały zagadnienia wstępne (rozdział 1) a zamykało „zakończenie”. Chronologia i periodyzacja W dysertacji główny nacisk położono na usystematyzowanie źródeł oraz ich dokładne umiejscowienie na osi czasu. Podstawy taksonomii chronologicznej zostały wypracowane w oparciu o ceramikę naczyniową. Zmienność tej kategorii źródeł rozpatrywano w dwóch blokach – lokalnym i regionalnym. Obserwacje w wymiarze lokalnym miały na celu odtworzenie dynamiki rozwoju wybranych osad kultury trzcinieckiej i ustalenie miejscowej tendencji zmian. Zakres prowadzonych na tej płaszczyźnie badań obejmował również szersze dociekania na temat zagospodarowania przestrzeni. Otrzymane wyniki każdorazowo konfrontowano z wynikami pomiarów datowania bezwzględnego (TL, C14) w celu potwierdzenia lub negacji kierunków zmian inwentarzowych. Zaowocowało to wydzieleniem kilku dających się synchronizować jednostek koncepcyjnych, które stały się ramową propozycją podziału źródeł ceramicznych kultury trzcinieckiej z międzyrzecza Sanu, Wisły i Wisłoki. Owa propozycja obejmowała dwa horyzonty stylistyczne („klasyczny” i „młodszy”) i cztery fazy rozwojowe. W dalszej części programu analitycznego poddano próbie weryfikacji otrzymane wyniki. Celem tej procedury było określenie na ile uchwycony w obrębie wybranych osad kierunek zmian inwentarzowych jest efektem miejscowej specyfiki, a na ile odbiciem szerszego zjawiska obejmującego cały obszar południowo-wschodniej Polski. Analizę zmienności zabytków w ujęciu regionalnym oparto na metodach statystycznych. W pracy tej zastosowano takie narzędzia jak wielowymiarowa analiza korespondencji oraz współczynnik korelacji Tau Kendalla. Pozwoliło to na zachowanie „czwórpodziału” kultury trzcinieckiej. Poszczególne jednostki tworzące ów system zostały określone jako zespoły typu Ia, Ib, IIa i IIb. Za reprezentatywne dla zespołów typu Ia uznano materiały ze znamionami stylu „klasycznego” z dominującym udziałem zdobnictwa rytego. Zbiory egzemplifikujące typ Ib cechował podobny zestaw elementów jednak w przeciwieństwie do poprzedzających je materiałów dominującą rolę odgrywały w nich naczynia zdobione poziomymi listwami. Motywów rytych było niewiele. Dwa ostatnie taksony – zespoły typu IIa i IIb, to materiały pozbawione „klasycznych” wyznaczników kulturowych. Za reprezentatywne dla tych zbiorów uznano takie cechy jak: przewaga brzegów niepogrubionych nad pogrubionymi, obecność naczyń z tzw. barkiem oraz brak rozbudowanych wątków zdobniczych powstałych przy połączeniu technik rycia i plastycznej. Za element „cezurujący” te dwie grupy artefaktów uznano motyw pionowych kanelur. Rzeczony element zdobniczy zanotowano wyłącznie w materiałach typu IIb. Na podstawie analogii ceramicznych można zaproponować następujące datowanie wyróżnionych typów: zespoły typu Ia - schyłek fazy A2 epoki brązu lub przełom fazy A2/BB1 okresu tej epoki do BB1 włącznie; zespoły typu Ib – częściowo „zazębiające się” chronologicznie z typem Ia. Według analogi małopolskich sekwencja Ia-Ib powinna się zamknąć w okresie BB1 i BB2; zespoły typu IIa – faza C epoki brązy; zespoły typu IIb – faza D epoki brązu. Osadnictwo Obszar jaki analizowano w pracy to terytorium o wyraźnie zaznaczonych granicach naturalnych. Jego zachodnią część wyznacza linia Wisłoki, wschodnią – Sanu, północną międzyrzecze dolnego Sanu i Wisły. Granica południowa opiera się natomiast na strefie Pogórza Karpackiego. Tak znaczna powierzchnia obejmuje tereny o różnych parametrach (tereny lessowe, partie Pogórzy Karpackich, strefa wydmowa Kotliny Sandomierskiej, duże doliny rzeczne) środowiskowych. Stan ów wpłynął na dysproporcje w zasiedleniu analizowanego obszaru przez społeczności kultury trzcinieckiej. Na podstawie dostępnych dziś informacji należy sądzić, że ekumena KT ograniczała się w zasadzie do pasa lessów oraz strefy dolinnej dużych i średnich cieków. Grupuje się tutaj aż 68% wszystkich stanowisk kultury trzcinieckiej. Pozostałe regiony określić można jako strefy rozproszonego osadnictwa, lub nawet pustki. Strategię zasiedlania terenu przez ludność KT zamieszkującą międzyrzecze Sanu, Wisły i Wisłoki charakteryzuje również tendencja do eksploatowania niższych partii terenu (usytuowanie punktów osadniczych w promieniu do 1 km od współczesnych koryt cieków) oraz skupianie się osadnictwa w zaglomeryzowane struktury terytorialne, tzw. mikroregiony. W zakresie organizacji sieci osadniczej rejestruje się wyraźne odrębności regionalne. Można zaproponować dwa zasadnicze modele okupacji terenu: model osadnictwa „stabilnego” składający się z osad centralnych o decydującym znaczeniu gospodarczym i mniejszych osiedli filialnych oraz model zbudowany z mniejszych osad sezonowych i tzw. punktów etapowych specyficzny dla obszarów nizinnych lub praniżowych. Uwagi o gospodarce Gospodarkę żywnościową społeczności KT określić można jako dwutorową. Rolnictwo i hodowla były zasadniczymi strategiami zdobywania pożywienia we wszystkich skupiskach osadniczych KT, aczkolwiek to, która z wymienionych gałęzi odgrywała decydującą rolę w strukturze gospodarki uzależnione było stricte od potencjalnej produktywności zasiedlonego obszaru. Sytuacja zaobserwowana na obszarze międzyrzecza Sanu, Wisły i Wisłoki nie wykazuje odstępstw od tej reguły. Dane z zakresu geografii osadnictwa pozwalają przypuszczać, że ludność zamieszkująca strefę lessową preferowała gospodarkę rolniczą, nastawioną na produkcję roślinną. Stan ów potwierdza również obecność dużych, długotrwale zasiedlanych osad w tej strefie. Natomiast na terenach Równiny Tarnobrzeskiej, Płaskowyżu Kolbuszowskiego oraz w strefie dolinnej Wisłoka i Sanu podstawową strategią zdobywania pożywienia była zapewne hodowla. Należy postulować większą stabilizację struktur i obecność upraw typu ogrodowego w strefie dolinnej Wisłoka. Uwagi o obrządku pogrzebowym Z terenów południowo-wschodniej Polski znamy obecnie osiem pewnych lub domniemanych stanowisk w obrębie których udokumentowano obiekty o charakterze sepulkralnym. Odkrycia te, choć liczba ich nie jest jeszcze duża podkreślają typowe dla całej wspólnoty „trzcinieckiej” znaczne zróżnicowaniu form pochówków nawet w odniesieniu do tak niewielkiego obszaru. Występują tu groby pojedyncze i zbiorowe, płaskie i kurhanowe, szkieletowe i ciałopalne. Analiza inwentarzy (stylistyka ceramiki) odkrytych w tych pochówkach może wskazywać na istnienie dwóch horyzontów chronologicznych w obrządku pogrzebowym lokalnych społeczności KT – starszy, w którym chowano zmarłych w obrządku szkieletowym i młodszy, w których zmarłych poddawano kremacji. Realizacja procesu kulturowego Początki osadnictwa kultury trzcinieckiej na obszarze międzyrzecza Sanu, Wisły i Wisłoki należy łączyć z migracją niewielkich grup ludności ze strefy Niżu. Jak wynika z przeprowadzonego przeglądu, wiele cech dystynktywnych dla najstarszych inwentarzy KT z dorzecza Sanu wyraźnie „ciąży” ku szeroko rozumianej północy. Owe fakty w połączeniu z brakiem związków formalnych pomiędzy materiałami KT a źródłami reprezentującymi starsze, miejscowe podłoże (kultura mierzanowica) nakazują uznać tą pierwszą za jednostkę alochtoniczną, napływową. Początki rzeczonych tradycji sięgają zapewne XVIII w BC. Wiele wskazuje na to, że kultura trzciniecka pojawia się na obszarze Polski południowo-wschodniej w czasie, w którym trwa jeszcze osadnictwo późnych grup kultury mierzanowickiej. Dane z zakresu szeroko rozumianej geografii osadnictwa dokumentują brak terytorialnego „zazębiania się” stanowisk KM i KT, co poświadcza możliwość czasowego współwystępowania wymienionych kultur. Na korzyść tej koncepcji przemawiają również oznaczenia chronometrii radiowęglowej. Generalne podobieństwo między badanymi obszarami a terenami lessów miechowskich sugeruje analogiczny scenariusz zasiedlenia – allochtoniczna KT poprzez stopniową infiltrację w miejsca opuszczone przez ugrupowania wczesnobrązowe lub pozostające poza strefą ich zainteresowań stopniowo powiększa swoją ekumenę. W trakcie długiego rozwoju struktur trzcinieckich w międzyrzeczu Sanu, Wisły i Wisłoki dochodziło do różnorakich kontaktów wewnątrz- i pozasystemowych. Stan ten przejawia się w recepcji określonych wzorców i idei kulturowych na różnych etapach rozwoju „nadsańskiego” skupiska osadniczego. Niezbędne wydaje się w tym miejscu zasygnalizowanie związków małopolsko-podkarpackich, widocznych chociażby pod postacią następstwa czasowego kolejnych faz stylistycznych. Skrótowo rzecz ujmując, w obrębie miejscowej sekwencji zmian inwentarzowych stwierdzamy obecność zespołów odpowiadających praktycznie wszystkim wydzielonym dla Małopolski fazom. Stan ów może sugerować paralelny rozwój struktur południowej części zasięgu TKK, przy nieco odrębnym rytmie przemian w jego północnowschodnim członie. Potencjalne dowody kontaktów kulturowych pomiędzy skupiskiem osadniczym KT w południowowschodniej Polsce a „wschodnim” odłamem TKK (kultura komarowska) dotyczą wyłącznie zbieżności rejestrowanych na płaszczyźnie kultury materialnej. Inspiracje zaczerpnięte z kultury komarowskiej uwidaczniają się w morfologii niektórych naczyń, w zdobnictwie (np. motyw krateczki oraz tzw. wątki kątowe) oraz poprzez tendencję do pokrywania ornamentem całej dolnej powierzchni naczynia. Powiązania omawianego organizmu terytorialnego ze strefą kulturowo związaną z obszarami zakarpackimi mogą natomiast dokumentować pojedyncze przykłady wysokich, pustych nóżek, naczynia zdobione pionowymi motywami plastycznymi bądź licznie występujące w tej strefie wazy kanelurowane. Zanik ugrupowania będącego przedmiotem niniejszego studium łączy się z ewolucyjnymi przemianami, jakie zaszły w jego strukturze pod wpływem impulsu zewnętrznego. Proces ten polegał na przejęciu przez ludność schyłkowej fazy KT popielnicowego obrządku pogrzebowego oraz upowszechnieniu się długotrwale użytkowanych kolektywnych nekropoli. Analiza najstarszych wyrobów metalowych TKŁ i nieliczne oznaczenia wieku bezwzględnego sugerują „styk” chronologiczny oraz możliwość częściowej paraleliaacji najmłodszych zespołów KT z wczesną fazą kultury tarnobrzeskiej. Taki wniosek narzuca określony sposób postrzegania zjawiska zaniku KT jako rozciągniętego w czasie procesu przejmowania cech wczesnotarnobrzeskich przez miejscowe społeczności kultury trzcinieckiej. Zjawisko transformacji kulturowej odbyło się w ramach niezmienionych struktur osadniczych.

The objective of the dissertation titled “Trzciniec culture in the south-eastern Poland” was to study and interpret the cultural phenomena taking place during nearly the entire second millennium BC in the San, Wisła and Wisłoka interfluve areas. Particular aspects related to the dissertation’s topic were achieved in six chapters, including consecutively such notions as: chronology and periodisation, economy, funeral ceremonies as well as genesis, decline and crosscultural contacts (chapter 6 – implementation of the cultural process). The specified part of the dissertation was preceded by preliminary notions (chapter 1) and completed by the “conclusion”. Chronology and periodisation The main focus of the dissertation was the systematisation of sources and their precise positioning in the timeline. The intended purpose was achieved by examining the chronological variation of pottery in two blocks, i.e. local and regional. Local observations were aimed at reproducing the dynamics of the development of selected Trzciniec culture settlements and determining the local change trends. The scope of the relevant studies also covered broader deliberations on land development. The obtained results were compared on a case-by-case basis with the results of absolute dating measurements (TL, C14) to confirm or negate the directions of inventory changes. This resulted in the separation of several synchronisable concept units that became the proposed framework method of dividing the sources of pottery in the Trzciniec culture of the San, Wisła and Wisłoka interfluves. This proposal included two stylistic perspectives (“classic” and “younger”) as well as four development stages. The latter part of the analytical program featured an attempt to verify the obtained results. The purpose of this procedure was to determine the extent to which the direction of inventory changes in the observed, selected settlements resulted from local specificity and to which it was a reflection of a broader phenomenon encompassing the entire area of south-eastern Poland. The analysis of the monument variation in a regional framework was based on statistical methods. The paper featured the use of such tools as the multiple correspondence analysis and the Kendall Rank Correlation Coefficient. This enabled the maintenance of the Trzciniec culture’s four-element division. The particular units constituting this system were specified as Ia, Ib, IIa and IIb type groups. Materials with the “classic” style features and a dominant share of engraved ornamentation were deemed as representative for the Ia type groups. Sets exemplifying the Ib type were characterised by a similar set of elements, but in contrast to the preceding materials, the dominant role was played by crockery decorated with horizontal fillets. Engraved motifs were scarce. The last two taxons – the IIa and IIb type groups, were materials devoid of “classic” cultural determinants. The following features were deemed as representative for those sets: predominance of thin edges over thickened edges, presence of crockery with a so-called girdle and the lack of complex ornamental patterns created by combining the engraving and plastic techniques. The vertical fluting motif was deemed as the element “dividing” these two groups of artefacts. The aforementioned ornamental element was only observed in the IIb type materials. Based on pottery analogies, it is possible to propose the following dating of the distinguished types: Ia type groups – end of stage A2 of the bronze era or the turning point of stage A2/the BB1 period of the era; Ib type groups – partially “overlapping” chronologically with the Ia type. According to the Małopolskie analogies, the Ia-Ib sequence should end in the BB1 and BB2 period; IIa type groups – stage C of the bronze age; IIb type groups – stage D of the bronze age. Settlement The area analysed in the paper covered a territory with clearly highlighted natural borders. Its western part is designated by the Wisłoka river line, eastern part – by the San river line, and the northern part is designated by the lower San and Wisła interfluve. The southern border is designated by Pogórze Karpackie. This vast surface features areas with various environmental parameters (loess areas, Pogórze Karpackie sections, Kotlina Sandomierska’s dune zone, large river valleys). These conditions contributed to the disproportions in the settlement of the analysed area by the Trzciniec culture communities. Based on the information available today, it appears that the Trzciniec culture’s ecumene was limited basically to the loess strip and the valley zone of large and medium watercourses. As much as 68% of all of the Trzciniec culture’s spots are grouped there. Other regions can be deemed as zones of scattered settlement or even desolations. The land settlement strategy of the Trzciniec culture’s population residing at the San, Wisła and Wisłoka river interfluves is also characterised by the tendency to exploit the lower area sections (location of settlement spots in a 1 km radius from contemporary watercourse beds) and the concentration of settlement into agglomerated territorial structures, i.e. so-called micro-regions. Clear regional distinction is observed in the scope of the settlement network organisation. Two primary land occupation models can be proposed: the “stable” settlement model consisting of central settlements with a decisive economic significance and smaller affiliate settlements as well as the model made of smaller seasonal settlements and so-called staging areas, characteristic for lowlands. Comments related to the economy The food sector of the Trzciniec culture community can be described as double-track. Agriculture and livestock were the basic strategies for gaining food in all Trzciniec culture settlement centres, nevertheless what the listed branches strictly depended on was the potential productivity of the settled area that played a decisive role in the structure of the economy. The situation observed in the area between the San, Wisła and Wisłoka interfluves does not show deviations from this rule. Data on the geography of settlement suggest that the population living in the loess zone preferred farming aimed at crop production. This condition also confirms the presence of large, longlasting settlements in this zone. However, in the areas of Tarnobrzeg Plain, Kolbuszowa Plateau and in the valley zone of the Wisłok and San rivers, the basic strategy for gaining food was probably breeding. It is necessary to postulate greater stabilization of structures and the presence of garden-type crops in the valley zone of the Wisłok. Remarks on the funeral rite From the areas of south-eastern Poland, we currently know eight certain or alleged sites within which objects of a sepulchral character have been documented. These discoveries, although their number is not yet large, emphasize the considerable variety of burial forms typical of the entire Trzciniec community, even in such a small area. There are single and collective, flat as well as barrow, skeletal and crematory graves. The analysis of stock (style of pottery) discovered in these burials may indicate the existence of two chronological horizons in the funeral rite of local Trzciniec communities – the older, in which the deceased were buried in the skeleton rite and the younger one in which the dead were cremated. Implementation of the cultural process The beginnings of the settlement of the Trzciniec culture in the area between the San, Wisła and Wisłoka interfluves should be combined with the migration of small groups of people from the Lowland zone. According to the review, many distinctive features for the oldest Trzciniec culture stocks from the San basin clearly "gravitate" towards the broadly understood north. These facts, combined with the lack of formal connections between the Trzciniec culture materials and sources representing the older, local base (Mierzanowice culture), call for the former to be an alochthonous and inflow-type unit. The origins of these traditions probably date back to the 18th century BC. There are many indications that the Trzciniec culture appears in the area of south-eastern Poland during the time when the settlement of the late cultural groups of Mierzanowice culture was still under way. Data on broadly defined settlement geography document the lack of territorial "overlapping" of Mierzanowice and Trzciniec cultures sites, which proves the possibility of temporary coexistence of these cultures. The radiocarbon chronometry indications also support this concept. The general similarity between the studied areas and the areas of Miechowskie loess is suggested by the analogous settlement scenario – allochthonous Trzciniec culture, through gradual infiltration into places abandoned by early brown groups or those outside their sphere of interest, gradually increases its ecumenism. During the long development of the Trzciniec structures in the interfluve of San, Vistula and Wisłoka rivers, there were various intra- and extra-system contacts. This state manifests itself in the reception of specific cultural patterns and ideas at various stages of the development of the "nadsańskie" settlement cluster. At this point, it seems necessary to indicate the relations between the Małopolska and Podkarpacie regions, visible even in the form of the temporal sequence of subsequent stylistic phases. Briefly speaking, within the local sequence of inventory changes, we find the presence of groups corresponding to virtually all phases allocated for the Małopolska region. This state may suggest a parallel development of the structures of the southern part of the Komarowska culture range, with a slightly separate rhythm of changes in its north-eastern part. Potential evidence of cultural contacts between the Trzciniec culture settlement complex in southeastern Poland and the "eastern" wing of the Komarowska culture concern only the convergences recorded on the level of material culture. Inspirations drawn from the Komarowska culture are reflected in the morphology of some vessels, in ornamentation (e.g. motif of checker and so-called angular wefts) and through the tendency to cover the entire bottom surface of the vessel with an ornament. Connections of the discussed territorial organism with the zone culturally related to the Zakarpacie areas may, however, be documented by single examples of tall, empty legs, vessels decorated with vertical plastic motifs or numerous cannons found in this zone. The disappearance of the group that is the subject of this study is connected with the evolutionary changes that occurred in its structure under the influence of an external impulse. This process consisted in taking over by the population of the declining Trzciniec culture phase of the funeral rite and the proliferation of long-used collective necropolis. The analysis of the oldest metal products of the Lusatian culture and the few absolute age markings suggest a chronological "contact" and the possibility of partial parallelisation of the youngest Trzciniec culture groups with the early phase of the Lusatian culture. Such a conclusion imposes a specific way of perceiving the phenomenon of declining the Trzciniec culture as a long-spreading process of taking over the early Lusatian features of the local communities of the Trzciniec culture. The phenomenon of cultural transformation took place within the framework of unchanged settlement structures.