Twórczość literacka Walentego Gurskiego

Abstrakt
Twórczość literacka pisarza późnego oświecenia Walentego Gurskiego, właściciela kilku podrzeszowskich wiosek, którego współcześni badacze umieścili w gronie „poetów zapomnianych”, nie została, jak dotąd problemowo rozpoznana. Na jego dorobek artystyczny składa się sześć tomów utworów wydanych w latach 1785–1827 w Warszawie, Krakowie i Lwowie. Zawierają one wiersze „różne”, epigramaty, sielanki, ody bajki oraz komedie obyczajowe, które miały swoje premiery w teatrze Bogusławskiego i Kamińskiego w Warszawie oraz Lwowie między 1797 i 1800 rokiem. Galicyjski literat różnymi sposobami starał się przebić na główny szlak kultury narodowej, poszukując własnego stylu wypowiedzi, korzystając z zachęt rodzimych i inspiracji z Zachodu. Jednak efekt był taki, że szybko jego dorobek został zapomniany. Tę „białą plamę” w obrazie literatury oświeceniowej próbuje, acz w skromnym zakresie wypełnić moja dysertacja, która jest próbą monografii twórczości poetyckiej i dramatycznej Walentego Gurskiego. Pierwszy z rozdziałów pracy zatytułowany Oświeceniowa komedia obyczajowa i jej dynamika omawia zagadnienia związane z „komedią obyczajową warszawską”, która stanowiła istotny składnik kolorytu dramatów Gurskiego i harmonizowała z ogólnym jej charakterem. Dużo uwagi poświęcono życiu umysłowemu i literackiemu w zaborze austriackim, funkcjonowaniu teatru lwowskiego i warszawskiego, działających pod kierownictwem dwóch niezwykłych indywidualności: Wojciecha Bogusławskiego i Jana Nepomucena Kamińskiego, gdzie miały swe premiery sztuki Gurskiego. W drugim rozdziale, opatrzonym tytułem Dole i niedole życia małżeńskiego w komediach Walentego Gurskiego, dokonano omówień pięciu komedii: Rozwód w masce, Rycerz zakochany, czyli miłość prowadzi do odwagi i sławy, Tryumf cnoty, Areszt ślubu, Zemsta pięknej kobietki. We wszystkich utworach powtarza się element mariaży opartych na względach ekonomicznych. Wychwala w utworach szlachetność i postawy oparte na uczuciu, prawości i cnocie. Stawia pod pręgierz uległe panny, które nie potrafiły wyzwolić się spod kurateli zaborczych rodziców czy opiekunów, a także młodych filutów bałamucących naiwne szlachcianki i niewierne żony. Sztuki Gurskiego wprowadzają czytelnika w krąg rodzimej problematyki i pełnej humoru obserwacji szlacheckiej rzeczywistości, której towarzyszy tolerancyjna wyrozumiałość dla jej wad. Skonfrontowano je z twórczością innych dramatopisarzy omawianego okresu, by móc w pełni ukazać podobieństwa tematów z czołowymi twórcami i stwierdzić, iż są oryginalnymi dziełami, wpisującymi się w tradycję warszawskiej komedii obyczajowej. Przedmiotem rozważań ostatniego rozdziału, zatytułowanego Wiersze liryczne, bajki, przekłady są utwory „bukietowe”, należące do poezji imieninowej. Wyznacznikiem strukturalnym kolejnych tekstów stała się okolicznościowość, z dominującym przesłaniem panegiryzmu, z czym wiąże się stylistyka pochwalna, koncentrująca się na osobistych przymiotach adresatów, na wyeksponowaniu ich wysokiej pozycji społecznej i doniosłej roli w życiu publicznym (książę generał ziem podolskich, Michał Granowski, Aleksander Zamoyski, Piotr Krukowiecki – prezes Trybunału w Królestwach Galicji i Lodomerii). Wśród wierszy „różnych” ciekawe wydają się te, które ukazują postawę religijną poety. Osobisty ton współgra w nich z retoryczną podniosłością, emocjonalna żarliwość z kontrastowością ich zestawień. Ukazują niezwykłość relacji między człowiekiem a Istotą Nadprzyrodzoną. Posługuje się poeta różnymi argumentami uzasadniającymi fakt, że Bóg istnieje i wszędzie zaznacza swoją obecność. Niewątpliwie bajka jest gatunkiem, w którym poeta czuł się dobrze. Siedemnaście wierszy tego typu opublikował w tomie trzecim Różnych dzieł, ponad sto dwadzieścia w cyklu Nowe bajki i powieści. Są one zróżnicowane pod względem odmian gatunkowych, tonacji i stylu. Obok krótkich bajek epigramatycznych pisanych trzynastozgłoskowcem rymowanym parzyście o czterech, sześciu, ośmiu wersach, naśladujących celność bajki księcia poetów, mieszczą się dłuższe bajki narracyjne, niektóre o charakterze gawędy, stylizowane na sielankę czy poemat heroikomiczny. Nawiązując do zakorzenionej w poezji tradycji gatunku, wykazał w tej dziedzinie dużo inwencji. Niektóre motywy zapożyczył wprost od księcia poetów, w innych sam kierował się własnym poetyckim instynktem. W jego apologach odnajdziemy sformułowany lub sugerowany pouczający morał, zdarzają się i pełne gorzkiego cynizmu oraz powątpiewania w ludzi i mądry porządek świata. Ze względu na poruszane w nich problemy zostały podzielone na polityczno-patriotyczne i społecznoobyczajowe. Bajki polityczne Gurskiego stawiają go w równym rzędzie z Niemcewiczem, Krasickim, Kniaźninem czy Fredrą. Stanowią one, ze względu na swoją aktualną tematykę ważne źródło wiedzy na temat życia społecznego i politycznego epoki, w której przyszło mu tworzyć. Niezwykle ciekawie przedstawia się recepcja literatury francuskiej osiemnastego stulecia poety osiadłego na podkarpackiej prowincji i dokonana przez niego poetycka parafraza Inkasów Jeana Françoisa Marmontela. Jest to cenne świadectwo zainteresowania poety problematyką podboju Peru. W przeróbce francuskiego wzoru pokazał wysoki stopień świadomości narodowej i patriotyzm Inków, a więc te zalety, które pragnąłby widzieć u swoich rodaków, będących w niewoli swych zaborczych sąsiadów. Jak zauważyła znana badaczka1, utwory jego napisane „dobrą polszczyzną”, urozmaiconym i bogatym językiem, co dobitnie świadczy o jego kulturze literackiej i zdolnościach w tym zakresie. Z tego względu zasługuje na godne miejsce na literackim Parnasie.
The late Enlightment literary of Walenty Gurski, the owner of several villages near Rzeszów city, who, as a side note, was recognized by modern researchers as one of, so called, „forgotten poets”, has not yet been a matter of serious diagnosis research. His artistic achievements consist of six volumes of works published between years 1785 and 1827 in Warsaw, Krakow and Lviv. They contained poems „różne”, epigrams, idylls, odes, fairy tales and comedies of manners, which had its premieres at the Bogusławski and Kaminski theaters both in Warsaw and Lviv between years 1797 and 1800. The Galician author had tried to break through the mainstream of national culture in a variety of ways, looking for the own style of expression, using native encouragement and inspiration from the West. Nevertheless, his output was forgotten. My dissertation which is an attempt of monograph to the poetic and dramatic works of Walenty Gurski is a try, at least in a modest range, of fulfilling this deficiency in the literature of Enlightment. The first chapter of the work of Gurski entitled „Oświeceniowa komedia obyczajowa i jej dynamika” (The Enlightments’ comedy of manners and its dynamic) raises issues related to the „komedią obyczajowa warszawska” (Warsaw comedy of manners), which was an important component of Gurski dramas and harmonized with its overall character. A lot of attention has been paid to the intellectual and literary life in the Austrian annexation, as well as the activity of the Lviv and Warsaw theaters working under two extraordinary individuals: Wojciech Bogusławski and Jan Nepomucen Kaminski, where Gurski's plays had its premieres. In the second chapter of comedy written by Walenty Gurski, entitled Dole i niedole życia małżeńskiego (the ups and downs of married life), discussion over five comedies have been provided: „Rozwód w masce” (The divorce in the mask), „Rycerz zakochany, czyli miłość prowadzi do odwagi i sławy” (The Kinght in love – how love leads to courage and glory), „Tryumf cnoty” (The triumph of virtue), „Areszt ślubu” (The wedding arrest), „Zemsta pięknej kobietki” (The revenge of a beautiful miss). In all works, the element of marriage is based on economic considerations. The author praises the nobility as well as attitudes based on feeling, righteousness and virtue. He raises judgement over submissive misses that were not able to escape from guardianship of their possessive parents. On the other hand, young jesters that flirt with naive noblewomen and unfaithful wives. Gurski’s arts introduce reader to the circle of native problems and humorous observation of noble reality, accompanied by a tolerant understanding of its disadvantages. They were confronted with the work of other playwrights of the period in question to show the similarity of themes with leading artists and prove that they are original works, which are part of the tradition of the Warsaw comedy of manners. The subject of the discussion of the last chapter, entitled „Wiersze liryczne, bajki, przekłady” (The lyrical poems, fairy tells, examples) are lyrical works that form the part of „name-days” poems. The structural determinant for next texts was circumstance with the dominant meaning of flattery (panegirism). It was related with the stylistics of praise and focused on the personal qualities of the addressees, exposing their high social position and important social role in public life (The Prince and General of the Podolski lands - Michał Granowski, Aleksander Zamoyski, the President of the Court in the Kingdoms of Galicia and Lodomeria - Piotr Krukowiecki). Among „the different” poems the interesting ones are those that present the religious attitude of the poet. The personal tone harmonizes with rhetorical sublimity, emotional fervor and the contrast between their combinations. They show an extraordinary relation between a human and the Supernatural Being. The poet used various arguments to justify the fact that God exists and marks his presence everywhere. Undoubtedly, a fairy tale is a genre in which Walenty Gurski finds himself well. Seventeen poems of this type were published in the third volume of „Różne dzieła” (The Various Works) and more than a hundred and twenty novels in the series of „Nowe bajki i powieści”. (The new fairy tells and stories). The works are differentiated in terms of genre, mood and style. In addition to the short fairy tale epigrams written as the even, thirteen-syllable rhymes divided into four, six or eight verses, there are longer narrative fairy tales. Some of them are drawn-out stories, stylized for an idyllic or mock-heroic poem. The author exhibited a lot of creativity through reference to the tradition of the genre, deeply rooted in poetry. Some of the motives were borrowed directly from the Prince of Poets, while the others were guided by his own poetic instincts. In his apologues, the author formulated or suggested informative morals. Some of them are full of bitter cynicism and doubt in people and the world order. The works were divided into politicalpatriotic and socio-cultural ones, based on the kinds of problems they refer to. Gurski's political fairy tales placed him in the same row with authors such as: Niemcewicz, Krasicki, Kniaznin or Fredro. Because of their subject matter, they are important source of knowledge about the social and political life in the époque. What is extremely interesting is the understanding and poetic paraphrase of the „Inkasy” – the eighteenth century, French literature, written by Jean François Marmontel – by the poet, who was settled in the Supcarpthian province of Poland. This is a valuable testimony of the interest of Walenty Gurski in the conquest of Peru. In the adaptation of the French model, the author proved a high degree of national recognition and patriotism of the Incas. He would like to see same advantages in compatriots during the captivity of annexation. As noted by the famous researcher2 the works are written in varied and rich polish language, which clearly demonstrates his literary culture and abilities to a certain extent. According to those arguments, Walenty Gurski deserves a decent place in Parnassus poetry.
Opis
Słowa kluczowe
oświecenie , wiersz liryczny , bajka , poemat , komedia obyczajowa , the Enlightenment , poem , fairy tale , narrative poem , comedy of manners
Cytowanie