Gry językowe w zajawkach serwisu informacyjnego Fakty TVN. Gry z odbiorcą i gry z tekstem jako realizacje komunikacyjne dziennikarskich gatunków informacyjnych

Przedmiot badań w prezentowanej pracy stanowią gry językowe funkcjonujące w zapowiedziach serwisu informacyjnego Fakty TVN. Bezpośrednim impulsem do napisania niniejszej rozprawy stało się spostrzeżenie, że w zapowiedziach programu Fakty na właściwą im funkcję informacyjną (taki profil ma analizowany program) nakłada się znaczenie naddane. W konsekwencji widz zostaje przez dziennikarza zaproszony do interakcji mającej na celu odczytanie treści implikowanych, wzbogacających przedstawieniową funkcję stosowanych w komunikatach jednostek lub całych konstrukcji językowych. Należy zastrzec, że podjęcie gry z nadawcą nie jest warunkiem koniecznym. Zgodnie z założeniami tego rodzaju serwisów, kierowanych do jak najszerszego kręgu odbiorców, możliwy jest odbiór informacji na pierwszej płaszczyźnie, bez aktualizowania treści konotacyjnych, skojarzeniowych czy symbolicznych. Informacje przekazywane dodatkowo, nie wprost, w sposób nieco przewrotny (należy pamiętać o wskaźnikach oglądalności jako wymiernym efekcie współczesnej medialnej komercji) w pewnym stopniu odbierają serwisowi egalitarny charakter. Odczytanie treści naddanych warunkowane jest bowiem odpowiednią wiedzą językową i pozajęzykową widza jako odbiorcy komunikatów. Istnieją poza tym serwisy informacyjne, w których żart/dowcip językowy lub sytuacyjny prezentowany jest jako wyraźnie wyodrębniony i zapowiedziany stały punkt programu. Na podstawę materiałową rozprawy składa się obszerny zbiór zapowiedzi z lat 2008-2014, z którego do ekscerpcji wybrano ponad 500 przykładów. Podstawowym zadaniem było zgromadzenie i opisanie różnorodnych gier językowych występujących w zapowiedziach. W doborze źródeł kierowano się zasadą reprezentatywności zapowiedzi pod względem stopnia nasycenia tekstu różnorakimi grami językowymi. Zapis przytaczanych zapowiedzi oddaje ich oryginalną ortografię, interpunkcję i rzeczywiste rozczłonkowanie. Praca sytuuje się na pograniczu językoznawstwa i medioznawstwa, bowiem zakres badań obejmuje obie te dyscypliny. Z jednej strony analizie poddano sam język, zbadano związki na płaszczyźnie dosłownej i semantycznej. Z drugiej przedmiotem badań jest język w mediach, a dokładnie gry językowe w zajawkach programu informacyjnego, których celem jest perswazyjne oddziaływanie na odbiorcę. W pracy można wyodrębnić dwie ogólne części, teoretyczną i analityczną. Rozdział pierwszy zawiera prezentację założeń teoretycznych i metodologicznych rozprawy. Składa się z dziesięciu podrozdziałów. W pierwszym z nich zdefiniowano język mediów oraz dokonano opisu jego cech i funkcji. Omówiono m.in. zjawiska manipulacji językowej i mediatyzacji. Podrozdział drugi stanowi analizę leksykalnych wyznaczników języka mediów. Dokonano w nim przeglądu najważniejszych tendencji pojawiających się we współczesnej polszczyźnie: globalizacji, potoczności, zapożyczeń, wulgaryzmów, agresji. Trzeci podrozdział poświęcony został pragmatycznemu aspektowi języka mediów. Ideologiczny charakter mediów masowych Polski Ludowej zestawiono z demokratycznym modelem środków masowego przekazu po roku 1989. W podrozdziale czwartym przedstawiono rodzaje gatunków dziennikarskich i ich przemiany. Przypomniano definicje gatunków dziennikarskich według Juliana Maślanki i Walerego Pisarka oraz scharakteryzowano dziennikarskie gatunki prasowe, opierając się przede wszystkim na typologii Marii Wojtak. W kolejnym podrozdziale dokonano charakterystyki telewizji jako medium oraz przybliżono typowe dla niej gatunki, odwołując się w tym przypadku do klasyfikacji Wiesława Godzica. Podrozdział szósty dotyczy zajawki jako istotnego elementu strategii nadawczo-odbiorczej. Zdefiniowano w nim samo pojęcie analizowanego gatunku, określono miejsce w strukturze informacji oraz opisano najważniejsze funkcje. W kolejnych dwóch podrozdziałach, siódmym i ósmym, omówiono najważniejsze definicje i typologie gier językowych oraz ich mechanizmy. Przeglądu najważniejszych stanowisk badawczych na temat gier językowych dokonano na podstawie rozważań przeprowadzonych przez Grażynę Filip [2003]. Dziewiąty podrozdział dotyczy wybranych definicji i klasyfikacji związków frazeologicznych. Przypomniano w nim najważniejsze podziały związków frazeologicznych, m.in. autorstwa Stanisława Skorupki, Renardy Lebdy, Andrzeja Marii Lewickiego oraz Piotra Müldner-Nieckowskiego. Znaczna, bo stanowiąca cały podrozdział, część teoretyczna poświęcona związkom frazeologicznym, motywowana jest bogactwem jednostek frazeologicznych – w postaci kanonicznej lub zmodyfikowanej – występujących w zgromadzonym materiale egzemplifikacyjnym. Ostatnim podrozdziałem części teoretycznej jest charakterystyka podstawy materiałowej rozprawy. Ten podrozdział zamyka część teoretyczną, a jednocześnie otwiera część analityczną pracy. Na część drugą rozprawy składają się trzy rozdziały analityczne, obejmujące: gry strukturalne, przegląd leksykalno-semantyczny pól słownictwa tworzącego zapowiedzi, gry semantyką i dysonanse stylistyczne. Rozdział drugi otwiera analiza zapowiedzi przywołujących związki frazeologiczne w postaci kanonicznej. Kontynuacją jest kolejny podrozdział, poświęcony innowacjom frazeologicznym. W pracy w zakres frazeologii nie włączono przysłów. Innowacje frazeologiczne są rozpatrywane w pracy nie jako wykolejenia językowe, lecz celowe zabiegi językowe ukierunkowane na różnorodne cele. Podstawą porównania do innowacji stały się słowniki ogólne i frazeologiczne. Podrozdział trzeci, dotyczący gier strukturalnych, odnosi się do szeroko rozumianych gier intertekstualnych. Przedstawiono w nim analizę zajawek, w których znaleziono różnego typu zamierzone nawiązania do utworów literackich, filmów, piosenek, czy innych programów telewizyjnych. Uwzględnione tu zostały także konstrukcje, które wywołują asocjacje ze znanymi cytatami, parafrazami oraz przysłowiami i porzekadłami. W grupie tych zapowiedzi znalazły się również realizacje oparte na ewokacjach do różnych wydarzeń ze współczesnego życia politycznego i społeczno-gospodarczego. Czwarty podrozdział zawiera analizę gier formą foniczną, graficzną i leksykalną. Opracowano w nim rozmaite zabiegi w obrębie struktury i warstwy brzmieniowej, m.in. wykorzystanie rymów, poliptotonu, znaków interpunkcyjnych, wielkich liter. Z kolei w podrozdziale piątym zostały poddane analizie te zapowiedzi, w których występują neologizmy oraz obcojęzyczne komponenty. Rozdział trzeci rozprawy poświęcony jest leksykalno-semantycznym polom zapowiedzi. Analizę wyekscerpowanych przykładów przedstawiono w czterech podrozdziałach, budując następujące pola semantyczne: rywalizacja, natura, człowiek, szkoła. Czwarty rozdział pracy konstytuują dwa podrozdziały. Pierwszy obejmuje gry semantyką – antonimy i oksymorony oraz relacje polisemiczne. Drugi podrozdział – dysonanse stylistyczne – zawiera analizę tych zapowiedzi, w których wykorzystano jednostki przynależne do stylu potocznego. W zakończeniu zostało zawarte podsumowanie przeprowadzonych analiz, a także nasuwające się na tej podstawie wnioski końcowe, w których podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, jakiego typu gry językowe są najczęściej stosowane przez dziennikarzy Faktów TVN.

The subject of research in the present study are the language games operating in Fakty TVN information service announcements. The immediate impulse to write this dissertation was an observation that in the announcements presented in Fakty, the proper informational function (being the profile of the analysed programme) is extended by an additional meaning. As a result, the viewer is invited by the newscaster to interact designed to read the contents implied, enriching the representational function used in the communications of individuals or whole language constructs. It should be stipulated that taking up games with the sender is not a prerequisite. According to the assumptions of this kind of services, addressed to the widest possible audience, it is possible to receive information on the first plane, without updating the connotative, associative or symbolic contents. Information conveyed in addition, indirectly, in a somewhat subversive manner (the viewing ratios should be noted as a measurable effect of modern media commerce) to some extent deprive the service of its egalitarian character. Reading the additional contents is conditioned is in fact by the appropriate linguistic and extra-linguistic knowledge of the viewer as the recipient of the message. Moreover, there are information services, where the linguistic or situational joke / humour is presented as clearly separate and announced fixed point of the programme. The material basis of this dissertation shall be a comprehensive set of announcements from the years 2008 – 2014, from which over 500 examples were selected as excerpts. The main task was to collect and describe a variety of language games occurring in the announcements. The selection of sources was guided by the principle of representativeness of the announcement in terms of the saturation of the text with a variety of language games. The record of the quoted announcements reflects their original spelling, punctuation, and the actual dismemberment. The dissertation is situated on the border between linguistics and media studies, because the scope of the research includes both disciplines. On the one hand, the language itself was analysed, and the compounds were examined on the literal and semantic level. On the other hand, the subject of research is the language in the media, and precisely, language games in the leads of the news programme, whose aim is the persuasive impact on the recipient. The work can be divided into two general parts, the theoretical and the analytical one. The first chapter contains a presentation of theoretical and methodological assumptions of the dissertation. It consists of ten subsections. The first one defines the language of the media and provides a description of its features and functions. The topics discussed included the phenomenon of linguistic manipulation and photoionization. The second section provides the analysis of lexical determinants of the media language. It gives an overview of the most important trends emerging in contemporary Polish: globalization, commonness, borrowings, vulgarisms, and violence. The third section was devoted to the pragmatic aspect of the media language. The ideological nature of the mass media of the People's Republic of Poland was compared with a democratic model of mass media after 1989. The fourth section presents the types of journalistic genres and their transformation. The definition of journalistic genres in accordance with Julian Maślanka and Walery Pisarek was provided as a reminder and the journalist press genres were characterised, relying primarily on the typology of Maria Wojtak. The next chapter provides the characteristics of television as a medium, and discusses its typical genres, referring in this case to the classification of Wiesław Godzic. The sixth subsection concerns a lead as an important sender and receiver strategy. It defines the very concept of the analysed genre, and determined its place in the structure of information, as well as describes the main features. The next two sections, seventh and eighth, discuss the most important definitions and typologies of language games and their mechanisms. The review of the most important research positions on language games was based on the examination conducted by Grażyna Filip [2003]. The ninth section deals with the selected definitions and classifications of phrasemes. It recalls the most important divisions of phrasemes, including but not limited to the ones by Stanisław Skorupka, Renarda Lebda, Andrzej Maria Lewicki and Piotr Müldner-Nieckowski. A significant theoretical part devoted to phrasemes (constituting the entire section) is motivated by a wealth of phraseological units – in the canonical or modified form – occurring in the sample material gathered. The last section of the theoretical part includes the characteristics of the material basis for the dissertation. This section closes the theoretical part, and at the same time opens the analytical part of the dissertation. The second part of the dissertation consists of three analytical chapters covering: structural games, a lexical and semantic review of the fields of vocabulary constituting announcements, semantic games and stylistic dissonance. Chapter two starts with the analysis of announcements recalling the phrasemes in canonical form. The continuation is another subsection dedicated to phraseological innovation. In the dissertation, proverbs were not included in the scope of phraseology. Phraseological innovations are dealt with in the work not as a linguistic derailment, but intentional language directed at a variety of targets. The basis of comparison for innovation became general and phraseological dictionaries. The third section concerning structural games, refers to broadly understood intertextual games. It presents an analysis of leads in which various intentional references to literary works, films, songs or other television programmes are found. It also includes structures that evoke associations with famous quotes, paraphrases, as well as proverbs and sayings. Among these leads there are also implementations based on evocations of various events in the contemporary political and socio-economic life. The fourth section provides an analysis of games by the phonic, graphic and lexical form. It discusses a variety of operations within the structure and the tonal layer, i.a. the use of rhymes, polyptoton, punctuation, capitalisation. On the other hand, chapter five analyses those announcements which include neologisms and foreign language components. Chapter three of the dissertation is devoted to the lexical and semantic fields of leads. The analysis of the excerpted examples was presented in four sections, constructing the following semantic fields: competition, nature, man, school. Chapter four consists of two subsections. The first one includes playing with semantics – antonyms and oxymorons as well as polysemic relations. Section two – stylistic dissonance – includes an analysis of those announcements in which units belonging to the colloquial style were used. The final part contains a summary of the conducted analyses, as well as the final conclusions emerging on its basis, in which an attempt was made at answering the question, what types of language games are most frequently applied by the journalists of Fakty TVN.