Celem artykułu jest systematyzacja wiedzy na temat głównych założeń nowej ekonomii instytucjonalnej dotyczących roli instytucji w wyjaśnianiu procesów gospodarczych i zachowań uczestników tych procesów, ze szczególnym uwzględnieniem założeń odnoszących się do problematyki wzrostu i rozwoju gospodarczego. Do jego realizacji posłużono się metodą analizy literatury przedmiotu z zakresu omawianego zagadnienia. W opracowaniu zostały przedstawione główne płaszczyzny powiązań i różnic pomiędzy neoklasycznym nurtem w ekonomii a nową ekonomią instytucjonalną, której założyciele uzupełnili dominujący wówczas nurt o kategorie nieuwzględniane we wcześniejszych badaniach. Jedną z nich są instytucje, które oddziałują na przebieg procesów gospodarczych i zachowania uczestników tych procesów. Ich uwzględnienie w badaniach skutkuje koniecznością przyjęcia założenia, iż jednostki dokonujące wyborów cechują się ograniczoną racjonalnością i oportunizmem. Analiza głównych założeń nowej ekonomii instytucjonalnej pozwala na sformułowanie wniosku, iż modele neoklasyczne wykorzystywane do wyjaśniania procesów wzrostu gospodarczego, którego konsekwencją jest zwiększanie wolumenu produkcji i innych wielkości makroekonomicznych, nie mają zastosowania do analizy rozwoju gospodarczego i towarzyszących mu zmian jakościowych. Nowa ekonomia instytucjonalna podkreśla, że instytucje pełnią kluczową rolę w badaniu prawidłowości związanych z funkcjonowaniem gospodarki oraz przebiegiem procesów gospodarczych oraz ich konsekwencji ekonomicznych i społecznych. Odpowiednio ukształtowany, stabilny i wzajemnie uzupełniający się układ instytucji formalnych i nieformalnych wraz ze skutecznym systemem ich egzekwowania w danej gospodarce oddziałuje pozytywnie na wzrost i rozwój gospodarczy. Konieczne staje się więc poszukiwanie takich instytucji, które będą dynamizowały te procesy i przyczyniały się do zmniejszenia dysproporcji w poziomie rozwoju poszczególnych krajów, poprawy jakości życia społeczeństwa, eliminacji ubóstwa oraz wyrównywania nierówności społecznych.

The aim of the article is to identify the general assumptions of new institutional economics concerning the role of institutions in explaining economic processes and the behaviour of the individuals who form part of these processes. In particular, the article pays attention to assumptions referring to the importance of institutions in economic growth and development. This goal is realized through a literature review within the scope of the issue being discussed. The article shows the main connections and differences between neoclassical economics and new institutional economics. The founders of new institutional economics attempted to extend neoclassical thought with categories not included in previous research. One of these categories involves institutions which influence economic processes and the behaviour of the participants in these processes. The consequence of introducing institutional aspects to the analysis has been a bounded rationality and opportunism for the individuals who make the choices. The analysis of the main assumptions of new institutional economics allows the conclusion that neoclassical models which have been used to explain economic growth cannot be used in economic development analysis and the qualitative changes that come with it. New institutional economics has emphasized that institutions matter. There has been a necessity to include institutional aspects in research concerning the regularities occurring in the functioning of the economy and economic processes and their economic and social consequences. An appropriate, stable and complementary system of formal and informal institutions with an effective mechanism to ensure their enforcement in a given economy has a positive influence on economic growth and development. It is necessary to determine which institutions can accelerate these processes, reduce disparities between the levels of development of the various countries, raise living standards, reduce poverty and equalize social inequalities.