Przeglądanie według Temat "Galicja"

Aktualnie wyświetlane 1 - 20 z 114

70 lat po Zagladzie. Przeszłość Żydów w pamięci zbiorowej mieszkańców Rzeszowa.
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2016) Malicki, Krzysztof
Książka poświęcona jest problematyce pamięci współczesnych mieszkańców Rzeszowa o Żydach zamieszkujących miasto do 1945 roku. W rezultacie realizowanego przez Niemców programu Zagłady, zginęło ponad 95% żydowskich obywateli Rzeszowa i zniszczono niemal wszystkie miejsca związane z ich życiem. Tym samym unicestwiono społeczność, która od czterystu lat była ważnym elementem religijnego, kulturalnego i społecznego pejzażu miasta. Podstawą niniejszej pracy jest cykl badań zrealizowanych w latach 2010-2016 wśród mieszkańców Rzeszowa. Naczelne miejsce zajmuje omówienie dwóch sondaży przeprowadzonych na reprezentatywnych próbach adresowych (585 respondentów w 2010 roku i 800 w 2015 roku). Uzupełnieniem są wywiady pogłębione, materiały urzędowe i archiwalne instytucji odpowiedzialnych za upamiętnianie przeszłości, źródła historyczne i pamiętnikarskie, materiały ikonograficzne. Celem książki jest wsparcie działań wszystkich osób zaangażowanych w pracę nad odtwarzaniem i zachowywaniem lokalnej pamięci przeszłości oraz uczynienie z refleksji nad historią Rzeszowa elementu współczesnej żywej pamięci jego mieszkańców, źródła namysłu na jego tradycją i współczesną tożsamością.
Adwokatura polska w okresie rozbiorów (uwagi historycznoprawne)
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2016) Kopciuch, Krzysztof
Artykuł przedstawia rys historycznoprawny adwokatury polskiej w czasach rozbiorów. Przedstawiono podstawy prawne jej funkcjonowania oraz element pracy społecznej, zawodowej i politycznej adwokatów jako wyraz walki o zachowanie polskości w narodzie. Opracowanie składa się z czterech części. Jako determinantę uwzględniono poszczególne tereny rozbiorów, zaczynając od czasów Księstwa Warszawskiego stworzonego przez Napoleona I. W kolejnych częściach omówiono zarys walki o polskich charakter adwokatury w zaborach pruskim i rosyjskim. Opracowanie zamyka charakterystyka warunków wykonywania zwodu na ziemiach zaboru austriackiego oraz próby scalenia adwokatury polskiej pomimo rozbicia rozbiorowego podejmowane na początku XX w.
Architektura galicyjskich dworców kolejowych (na wybranych przykładach drugorzędnych linii kolejowych)
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2020) Stojak, Grażyna
W artykule zajęto się przemianami, jakie zachodziły w architekturze drugorzędnych stacji kolejowych na obecnym Podkarpaciu, m.in.: w Rozwadowie, Tarnobrzegu, Mielcu, Zbydniowie, Nadbrzeziu, Nisku, Strzyżowie, Czudcu, Boguchwale. Badaniami objęto dworce na liniach: Dębica – Nadbrzezie z odnogą do Rozwadowa, a także Jasło – Rzeszów. Na podstawie analizy planów została scharakteryzowana m.in. struktura przestrzenna poczekalni, pomieszczeń restauracyjno-barowych dla podróżnych, kas, mieszkań pracowniczych. Podjęto próbę nakreślenia przekształceń wnętrz stacji kolejowych pod kątem ich funkcji użytkowych. Na przykładzie stacji w Rozwadowie zaprezentowano m.in. plany budowy łaźni natryskowych dla wycofującego się wojska z frontu w 1916 r. W tekście zajęto się również próbą ukazania ekonomicznego znaczenia tzw. linii gospodarczych dla rozwoju obecnego Podkarpacia i warunków podróżowania koleją po liniach drugorzędnych.
Bazy danych w opracowywaniu galicyjskich ksiąg metrykalnych
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2018) Ziobro, Wojciech; Waśko, Radosław
W artykule poruszone zostały kwestie związane z dostępnością, rozproszeniem i stanem zachowania galicyjskich ksiąg metrykalnych, które – wydawać by się mogło – stanowią obecnie główny problem, z jakim zetknąć się może badacz chcący zająć się tym źródłem. Nie bez znaczenia jest również masowy charakter metrykaliów, co z jednej strony stanowi o ich walorze, z drugiej zaś utrudnia pełne wykorzystanie potencjału informacyjnego. To właśnie tej kwestii poświęcona została dalsza część artykułu, gdzie autorzy przedstawiają własną propozycję zmierzenia się z tym problemem, prezentując przygotowany przez siebie zbiór gotowych baz danych „Galicyjskie księgi metrykalne”, który poprzez zaprojektowane formularze, gotowe kwerendy i szereg ułatwiających pracę funkcji ma za zadanie usprawnić i przyśpieszyć badania nad naturalnym ruchem ludności prowadzone z wykorzystaniem tego cieszącego się dużym zainteresowaniem źródła.
Between oblivion and exclusive memory. The past of the Jews in the collective memory of the inhabitants of Rzeszow
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2022) Malicki, Krzysztof
This monograph presents the issue of the collective memory of contemporary inhabitants of Rzeszow of the Jews living in the city until 1945. Before the outbreak of the war in 1939 the Jews constituted approximately 1/3 of the 40 thousands of residents of Rzeszow. More than 95% of them were killed in the Holocaust. The survivors left the city soon after the war and today there is not even a small community of that nationality. Almost all the places connected with the Jews (synagogues and cemeteries) were devastated and destroyed. Even though some of them were rebuilt, they have never returned to their functions. After the war, Rzeszow experienced huge socio-spatial changes. This prewar county town was transformed into one of the largest cities in the country, the capital of the province and the regional metropolis with 200 thousands residents in 2022. Postwar socio-demographic processes influenced the creation of a new urban organism where the awareness of the city inhabitants of the unique history is very low. The main objective of the research presented in this work is to diagnose the level of knowledge of the inhabitants of Rzeszow on the history of Jews in the local perspective. Another important goal is practical support for all activities that aim to build the memory of the city's past and its former inhabitants. The history of the Jews is an integral part of the history of Rzeszow. Including this knowledge in the local collective memory can only help foster proactive attitude and involvement in the dynamically developing city.
Boże Narodzenie i Wielkanoc w życiu codziennym mieszkańców Tarnowa i Rzeszowa na przełomie XIX i XX wieku w świetle prasy lokalnej
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2018) Rejman, Sabina
Na przełomie XIX i XX w. w Galicji dokonywały się przemiany gospodarcze i społeczne, które zapoczątkowały proces modernizacji społeczeństwa. Chociaż podstawą utrzymania ludności pozostało rolnictwo, a kultura ludowa określała rytm pracy i świętowania, pojawiały się oznaki zmian, szczególnie w większych miastach. W Galicji Zachodniej do takich zaliczano między innymi Tarnów i Rzeszów. Czas Adwentu i Bożego Narodzenia oraz Wielkiego Postu i Wielkanocy dokumentowała prasa lokalna. Szczególne znaczenie miały tytuły ukazujące się w długim przedziale czasowym – w Tarnowie „Pogoń"(1881–1914), a w Rzeszowie „Głos Rzeszowski” (1897–1920). W omawianych okresach roku liturgicznego na przygotowania do świąt oraz na zwyczaje i obyczaje świąteczne składały się: wydarzenia kulturalne realizowane przez artystów amatorów z myślą o zebraniu datków na działalność dobroczynną, wieczorki patriotyczne, występy profesjonalnych artystów, wykłady powszechne i uniwersyteckie, przygotowywanie prezentów (Mikołaj, Gwiazdka), udział w rekolekcjach (Wielki Post), zakup artykułów na świąteczne stoły (w tym także tych reklamowanych w prasie), wysyłanie świątecznych kartek lub zamiast nich składanie datków na cele dobroczynne (szczególnie na Towarzystwo Szkoły Ludowej); śledzenie zmian pogody, terminów ferii świątecznych, nadzwyczajnego rozkładu pociągów; lektura okolicznościowych tekstów prozatorskich i poetyckich, dbałość o pielęgnowanie tradycji świątecznych w rodzinach, solidaryzm z Polakami z innych zaborów, nadzieja wyrażana w składanych przez czasopisma życzeniach świątecznych na odzyskanie przez Polskę niepodległości.
Budżet miasta Rzeszowa w latach 1853–1866
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2015) Zamoyski, Grzegorz
Materiały archiwalne dotyczące budżetów rocznych gminy miasta Rzeszowa zachowały się w zespole „Akta miasta Rzeszowa”. Na ich podstawie można zbadać finansową działalność rzeszowskich władz miejskich u schyłku epoki przedautonomicznej. Warunki ich funkcjonowania w zakresie gospodarki finansowej były ograniczone często zmieniającymi się przepisami, a nadzór nad tą sferą działalności władz miejskich sprawowały urzędy państwowe – cyrkuły, a w okresie późniejszym (1855–1856) przejściowo urzędy powiatowe. Prezentowane poniżej źródło – „Pogląd na przeszły i obecny stan funduszów gminy królewskiego obwodowego Miasta Rzeszowa skreślony dla nowéj rady miejskiéj w lutym 1867 roku” ukazało się w 1867 r. w Rzeszowie w drukarni J.A. Pelara, a jego autorami było dwóch urzędników rzeszowskiego magistratu – kasjer miejski Aleksander Dreziński i sekretarz miasta Onufry Oraczewski. Znajduje się ono w rzeszowskim Archiwum Państwowym w zespole „Akta miasta Rzeszowa” pod sygn. 297. W zamyśle autorów miało pomóc nowo wybranej radzie miasta stwierdzić stan budżetu miasta i tym samym ułatwić pracę rzeszowskiemu samorządowi w związku z pierwszymi wyborami samorządowy rozpoczynającej się epoki autonomicznej. Z pewnością „Pogląd…” jest bardzo ciekawym źródłem do dziejów Rzeszowa w okresie przedautonomicznym.
„Chłop przypomina wielkiego poetę”. O debiucie prozatorskim pisarza tematu chłopskiego – Romana Turka
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2022-12) Jamrozek-Sowa, Anna
Celem artykułu jest opisanie okoliczności oraz znaczenia debiutu książkowego Romana Turka, pisarza pochodzenia chłopskiego, którego Wiesław Myśliwski zaliczył do grona swych literackich antenatów. Powieść zatytułowana "Moja mama, ja i reszta" ukazała się w 1961 r. nakładem ogólnopolskiego prestiżowego wydawnictwa – Ludowej Spółdzielni Wydawniczej z siedzibą w Warszawie. Fragmenty były uprzednio drukowane na łamach ogólnopolskich periodyków o tematyce wiejskiej: „Orki”, „Zarzewia” i „Zielonego Sztandaru”. Książka spotkała się z dużym odzewem czytelniczym, kolejne wznowienia w ramach prestiżowej serii „Biblioteka Powszechna” ukazały się w 1963, 1970, 1973 i 1989 r. Powieść ma charakter autobiograficzny. Stanowił pierwszą część tetralogii galicyjskiej, której tematem są skomplikowane losy, codzienność i świat wyobrażony mieszkańców podłańcuckich wiosek. Została życzliwie przyjęta przez krytykę. Recenzje ukazywały się w pismach ogólnopolskich. Niektórzy z krytyków wskazywali na jej oryginalny, a nawet przełomowy dla prozy tematu wiejskiego charakter. Niewątpliwy sukces zaskoczył samego autora, samouka, urodzonego w biednej wiosce nieopodal Łańcuta, weterana I i II wojny światowej oraz wojny 1920 r. o wschodnie granice Polski, przez niemal 40 lat palacza w łańcuckiej, słynnej w świecie, likierni hr. Potockich. Roman Turek zaczął pisać po przejściu na emeryturę. Wydał 9 utworów prozatorskich – powieści i zbiorów opowiadań. Apogeum jego popularności przypadło na lata 60. i 70. XX wieku. Był wówczas jednym z najpoczytniejszych w Polsce autorów literatury wspomnieniowej. Po śmierci w 1982 r. został niemalże zapomniany. Renesans zainteresowania jego twórczością związany jest z sięgającą początków drugiego dziesięciolecia XXI wieku, inspirowaną wydarzeniami artystycznymi, literackimi, naukowymi debatą nad kwestią chłopskiego dziedzictwa Polaków.
Chrześcijańskie obrzędy i zwyczaje religijne w polskiej prasie galicyjskiej dla dzieci i młodzieży
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12-28) Biesiadecka, Elżbieta
Artykuł analizuje obrzędy i zwyczaje religijne, które wpisywały się w kanon treści religijnych, stanowiących istotny element galicyjskich publikacji prasowych dla dzieci i młodzieży. Najczęściej były one powiązane z kalendarzem świąt katolickich. Adresowane do najmłodszych czytelników, ukazywały często w swym edukacyjnym wymiarze bogactwo kulturowe społeczeństwa galicyjskiego XIX i początków XX w., mocno osadzone w ludowej tradycji religijnej.
Czartoryscy z Pełkiń. Dzieje rodziny
(Uniwersytet Rzeszowski, 2019-06-10) Długoń, Iwona
Podjęty w pracy temat badawczy ukazuje losy założonej w Pełkiniach na przełomie XIX i XX wieku rodziny Witolda Czartoryskiego i Jadwigi z hr. Dzieduszyckich. Stanowiła ona część gałęzi wiedeńskiej rodu Czartoryskich, wywodzącej się z linii klewańskiej. Swój początek gałąź ta zawdzięcza Konstantemu Adamowi – młodszemu z synów Izabeli i Adama Kazimierza, nazwę zaś stolicy monarchii habsburskiej, z którą po 1931 roku związał on swoje losy. Równoległą do niej była gałąź paryska, założona przez starszego z braci Czartoryskich – Adama Jerzego – przywódcę Hotelu Lambert. Z rodzinnej fortuny przypadł Konstantemu w udziale m.in. Klewań, Międzyrzecz oraz Jarosław z pobliskimi Pełkiniami. Ostatni z tych majątków, dziedziczył jego syn Jerzy, który w 1866 roku urządził w nim – swoją drugą po wiedeńskim pałacu Weinhaus, siedzibę. W ówczesnej Galicji rozwiną on szeroką działalność publiczną ukierunkowaną na rozwój kraju. Społecznie działał głównie we wsiach pełkińskiego majątku fundując m.in. szkoły i ochronki dla dzieci. Bardzo aktywnie zaangażował się w politykę – był posłem w Sejmie Krajowym we Lwowie oraz członkiem wiedeńskiej Rady Państwa (Herrenhauses). Pracę Jerzego z dużym powodzeniem kontynuował syn Witold Leon (1864-1945). Skupiał się on głównie na rozwoju gospodarczym najpierw Galicji, a następnie II Rzeczpospolitej. Związał się z około dwudziestoma organizacjami rolniczymi i gospodarczymi, zyskując opinię wybitnego działacza i organizatora ziemian. W polityce, którą traktował jako służbę i obowiązek wobec kraju, był przede wszystkim katolikiem i ziemianinem. Przez wszystkie okresy swojej dzielności, a więc galicyjskim, wojennym i niepodległościowym, niezmiennie zajmował miejsce po prawej stronie sceny politycznej, reprezentując konserwatywne ziemiaństwo o mocnym chrześcijańsko-narodowym zabarwieniu. Aktywna przedstawiała się także jego praca społeczna, realizowana wspólnie z żoną oraz dziećmi. Witold i Jadwiga doczekali się jedenaściorga dzieci, a cechą charakterystyczną ich rodziny była głęboka wiara i przywiązanie do Kościoła katolickiego. Zaowocowało to wśród ich potomstwa aż czterema powołaniami do stanu duchownego. Księżmi zostali – Jerzy i Stanisław, siostrą zakonną Anna (s. Weronika), zakonnikiem zaś Jan (o. Michał). Ostatni z nich, ginąc męczeńską śmiercią podczas Powstania Warszawskiego, znalazł się w gronie 108 męczenników II wojny światowej wyniesionych na ołtarze. Siedmioro z pełkińczyków założyło własne rodziny, z których wywodziło się ogółem trzydziestu czterech wnuków Witolda i Jadwigi. Było wśród nich dziesięciu mężczyzn, z których sześciu przedłużyło rodowe nazwisko. Jako trzecie pokolenie potomków księcia Konstantego Adama byli oni przedstawicielami osiemnastego pokolenia familii Czartoryskich. Dziś ich potomkowie stanowią najliczniejszą w Polsce część rodu Czartoryskich.
Członkowie Rządu Centralnego Tymczasowego Wojskowego Galicji – przyczynek do biografii zbiorowej
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2020) Rychel-Mantur, Dominika
W 1809 r. w wyniku wojny polsko-austriackiej wojska polskie wyzwoliły Galicję Zachodnią i część Galicji Wschodniej spod panowania austriackiego. Na tych terenach dekretem wodza naczelnego księcia Józefa Poniatowskiego utworzono Rząd Centralny Tymczasowy Wojskowy Galicji. Miał on się zająć reorganizacją administracji oraz zaopatrzeniem i organizacją oddziałów wojskowych w Galicji. Prezesem rządu został Stanisław Kostka Zamoyski, a na poszczególne stanowiska w samym rządzie oraz w podległych mu organach administracji powiatowej powołano przedstawicieli miejscowej szlachty. Materiał źródłowy pozwolił na ustalenie 53 nazwisk z tego gremium. Były to osoby urodzone między 1740 a 1780 r., wywodzące się najczęściej z bogatego ziemiaństwa i szlachty. Posiadały majątki na terenach byłej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ścieżka ich kariery była typowa dla stanu społecznego, który reprezentowali. Wykształceni, najczęściej w duchu oświeceniowym, pierwsze kroki w służbie publicznej stawiali jako urzędnicy lub wojskowi. Niektóre z tych karier zapowiadały się ponadprzeciętnie, jednak upadek kraju w 1795 r. przesądził o ich przerwaniu, a rok 1809 okazał się szansą powrotu do życia publicznego. Niniejszy artykuł jest przyczynkiem do charakterystyki tej grupy społecznej, wpisuje się w nurt badań nad elitami Rzeczypospolitej przełomu XVIII i XIX wieku.
Czy nauczyciele szkół galicyjskich tworzyli serwilistyczny system wychowania w stosunku do Austrii?
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Wnęk, Jan
Artykuł dotyczy problemu tworzenia, przez nauczycieli szkół galicyjskich, serwilistycznego systemu wychowania w stosunku do Austrii. Analiza różnych źródeł z okresu autonomii galicyjskiej pozwala stwierdzić, że lojalizm wobec zaborcy nie był zjawiskiem powszechnym, a wielu nauczycieli dokładało wytężonych starań, aby dzieci i młodzież wychowywać w duchu ideałów patriotycznych, znających przeszłość Polski i jej bohaterów narodowych. W tym celu organizowano w szkołach uroczystości mające na celu podsycanie nastrojów patriotycznych, w których tłumnie uczestniczyła młodzież szkolna. W tekście wykorzystano wspomnienia byłych uczniów szkół galicyjskich, które ukazują patriotyczną postawę wielu nauczycieli, ich antylojalistyczne postawy wobec zaborcy austriackiego.
Dominium Żmigród w świetle pierwszego katastru gruntowego Galicji, tzw. Metryki Józefińskiej
(Uniwersytet Rzeszowski, 2022-04-11) Nowak, Daniel Krzysztof
Przedmiotem pracy jest charakterystyka dominium Żmigród w drugiej połowie lat osiemdziesiątych XVIII wieku. Powstała ona w oparciu o metryki józefińskie wchodzących w jego skład 9 miejscowości położonych w południowej części ówczesnego cyrkułu dukielskiego. Pracę poprzedza wstęp, a jej zasadnicza część została podzielona na trzy rozdziały. W rozdziale pierwszym przedstawiono zarys historyczny regionu żmigrodzkiego, jego usytuowanie w podziale administracyjnym w okresie staropolskim i galicyjskim. Poruszono też aspekty związane z warunkami prowadzenia tutaj gospodarki rolnej, strukturą społeczną i etniczno-wyznaniowym rozmieszczeniem ludności na tym terenie. Rozdział drugi dotyczy głównie ziemi rozumianej jako powierzchni gruntu rolnego lub leśnego, w tym podziału każdej miejscowości na niwy i ich wielkości, areału znajdujących się na nich parcel, ich kategorii pod względem kultur rolnych i użytkowników, do których należały, a także kwestią powierzchni gospodarstw rolnych. Rozdział trzeci przedstawia produktywność ziemi w owym okresie, czyli sposób jej uprawy, uzyskiwane płody rolne w postaci zboża i siana a w przypadku lasów - pozyskane drewno, ich wartość w pieniądzu i wysokość zobowiązań podatkowych z tego tytułu. Jedną z najważniejszych części tego rozdziału jest podrozdział poświęcony systemom uprawy ziemi. Część tekstową zamyka zakończenie, a uzupełniają osobne aneksy.
Dwór, wieś i plebania w zachodniej Małopolsce w końcu XVIII i na początku XIX wieku w świetle najnowszych badań
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2015) Ślusarek, Krzysztof
W artykule zaprezentowano wstępne rezultaty badań prowadzonych w ramach projektu badawczego „Dwór, wieś i plebania w przestrzeni społecznej zachodniej Małopolski w latach 1772–1815”. Okazuje się, że studia prowadzone w oparciu o źródła wytworzone w warunkach prawno-ustrojowych I Rzeczypospolitej, zaborów austriackiego i pruskiego, a także Księstwa Warszawskiego są nadspodziewanie dobre. Przede wszystkim udanym zabiegiem było zestawienie i konfrontacja źródeł różnej proweniencji, np. staropolskich inwentarzy gruntowych z austriackimi fasjami podatkowymi i opisaniami urbarialnymi. Dzięki temu obraz stosunków wiejskich w dobie upadku Rzeczypospolitej można przedstawić w nowym i zarazem pełniejszym świetle. Dodajmy, obraz ten wydaje się diametralnie inny od tego, jaki został upowszechniony w latach 50.–60. XX w., kiedy w historiografii starano się lansować tezę o trwającej na wsi walce klasowej.
Działalność Koła im. Bernarda Goldmana Towarzystwa Szkoły Ludowej we Lwowie (1905–1914)
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2017) Rędziński, Kazimierz
Na przełomie XIX i XX wieku Lwów posiadał jedno z największych zgromadzeń populacji żydowskiej w centralno-wschodniej Europie. Miasto szczyciło się otoczeniem oświeconych Żydów, wspierających tak zwany Haskalah. W 1905 r. Żydzi zasymilowani z polską kulturą utworzyli we Lwowie gałąź Towarzystwa Szkoły Ludowej. Organizacja ta została założona w 1891 r., aby rozwinąć edukację wśród żydowskiej populacji we Wschodniej Galicji. Zadaniem towarzystwa było prowadzenie edukacyjno-kulturalnej działalności wśród Żydów. Możliwy był bezpłatny dostęp do czytelni i bibliotek dla dorosłych i młodych ludzi. Działalność nie była ograniczona do stolicy Galicji; czytelnie były otwarte w 22 miastach i miasteczkach Wschodniej Galicji, między innymi we Lwowie, Brodach, Przemyślu, Sokalu, Stryju i Żółkwi. Organizowane były kursy nauki czytania, zajęcia popularnonaukowe, prezentowano dzieła teatralne i muzyczne; wycieczki krajoznawcze, wspólne obchody świąt i rocznic, organizowane były spotkania z pisarzami, muzykami i osobistościami ważnymi dla polskiej kultury. Żydzi i Polacy współpracowali ze sobą w ramach działalności tegoż Towarzystwa.
Działalność Macierzy Polskiej we Lwowie w latach 1882–1894
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2015) Hoszowska, Mariola
Autorka omawia w artykule pierwszy okres funkcjonowania jednej z ważniejszych społecznych fundacji wydawniczych w Galicji, jaką była Macierz Polska we Lwowie. Założona w 1882 r. z inicjatywy Józefa Ignacego Kraszewskiego, przez kolejnych jedenaście lat działała pod prezesurą emerytowanego profesora Uniwersytetu Lwowskiego, Antoniego Małeckiego. W tym czasie ukazało się ponad 60 publikacji, co nie było liczbą imponującą, ale ograniczenia statutowe, trudności z pozyskiwaniem wartościowych i oryginalnych opracowań, słabo jeszcze rozbudzone potrzeby czytelnicze wśród włościan miały na to przemożny wpływ. Lwowska fundacja usiłowała godzić cel praktyczno-pragmatyczny z religijno-narodowym. Pierwszy realizowano przez wydawanie prac pozwalających unowocześniać wiejskie gospodarstwa, zwiększać ich dochodowość, ułatwić korzystanie ze zdobyczy techniczno-cywilizacyjnych. W drugim chodziło o rozszerzanie światopoglądu chłopskiego czytelnika o sprawy narodowej wspólnoty, jej przeszłości oraz innych czynników spajających naród, takich jak religia i język. Kierowanie Macierzą Polską przez historyka literatury i mediewistę nie pozostawało bez wpływu na profil wydawnictw. Stanowiące trzecią część oferty prace historyczne oraz historyczno-religijne miały głównie charakter biograficzny. Atrakcyjne dla słabiej wykształconych odbiorców, zapoznawały czytelników z największymi polskimi władcami, wodzami, świętymi. Sięgano do bohaterów reprezentatywnych dla różnych okresów historycznych. Wydano też całościowe opracowania dziejów Polski pióra Izabeli Czartoryskiej i Władysława Ludwika Anczyca. Do programu wydawniczego włączono również dziełka prezentujące wybrane postaci i wydarzenia z historii powszechnej. Narodową literaturę reprezentowały „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza oraz „Pieśń o ziemi naszej” Wincentego Pola. Tytuły prasowe: „Niedziela”, „Kalendarz MP”, oraz subwencjonowany „Gospodarz Wiejski” zdobyły sobie pewną liczbę stałych prenumeratorów, wśród których przeważali włościanie, ale faktycznie walczyły o przetrwanie. Jakkolwiek warunki dla realizacji inicjatyw obliczonych na podnoszenie poziomu kultury umysłowej niższych kręgów społeczeństwa Galicji wschodniej nie były łatwe, kierującym Macierzą udało się niemało osiągnąć. Było to możliwe nie tylko dzięki zaangażowaniu uczonych i społeczników, ale i finansowemu wsparciu otrzymywanemu od Sejmu Krajowego i Rady Miasta Lwowa.
Działalność Rady Szkolnej Krajowej na rzecz szkoły ludowej w autonomicznej Galicji
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2018) Juśko, Edmund
Odnosząc się do RSK i jej działań w sposób ogólny, należy stwierdzić, że jako instytucja publiczna zrobiła tak dużo, że trudno sobie wyobrazić sytuację, w której przyszłoby budować system oświatowy II Rzeczypospolitej bez jej dokonań. W okresie swej działalności posiadała w szeregach jednostki wybitne. Jej członkowie, starając się przeciwstawić różnym koniunkturalnym wpływom, wykazywali profesjonalizm i względny obiektywizm, który przyniósł wymiernie pozytywne efekty. Była bardzo ważną instytucją autonomii galicyjskiej, która zasłużyła się dla rozwoju i polonizacji szkolnictwa w zaborze austriackim. W zaborze austriackim To dzięki Radzie i przeważającej części jej działaczy w zaborze austriackim najwcześniej dokonały się zmiany, które miały istotny wpływ na dalszy rozwój szkolnictwa polskiego budowanego po 1918 r. Warto o tym pamiętać, obchodząc setną rocznicę odzyskania niepodległości po zakończeniu Wielkiej Wojny.
Działalność Towarzystwa Oświaty Ludowej we Lwowie (1881–1914)
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2018) Rędziński, Kazimierz
W artykule ukazano funkcjonowanie Towarzystwa Oświaty Ludowej we Lwowie oraz w środowiskach małomiasteczkowych i wiejskich w latach 1881–1914. Towarzystwo w 1904 r. prowadziło 517 czytelni i bibliotek. Poprzez wykłady, odczyty, pogadanki, upowszechnianie czytelnictwa, głośne czytanie fragmentów powieści, obchody rocznic narodowych, amatorskie występy teatralne realizowano cele statutowe. Dotyczyły one wychowania intelektualnego, społeczno-moralnego, zdrowotnego, gospodarności w życiu codziennym, kulturalno-estetycznego, wielokulturowości i tolerancji. Stowarzyszenie miało oblicze liberalno-demokratyczne, w pracę struktur organizacyjnych angażowali się profesorowie Uniwersytetu Lwowskiego i Szkoły Politechnicznej: Ludwik Kubala (pierwszy prezes zarządu), ks. Jan Fijałek – rektor UL, Kazimierz Twardowski, Ludwik Finkel, Wilhelm Bruchnalski, Aleksander Raciborski, Wojciech Dzieduszycki, Tadeusz Fiedler, Ignacy Zakrzewski, Aleksander Hirschberg, Roman Pilat, Władysław Abraham, Bronisław Dembiński.
Edukacja muzyczna w gimnazjach tarnowskich w dobie autonomii Galicji
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2017) Wąsacz-Krztoń, Jolanta
W dobie autonomii Galicji Tarnów posiadał dwa gimnazja, które miały w siatce godzin przedmioty: śpiew i muzyka. Były to przedmioty nadobowiązkowe, na które młodzież chętnie uczęszczała w porównaniu z innymi przedmiotami. Nauczanie śpiewu miało na celu przygotowanie chóru szkolnego, który zapewniał oprawę muzyczną różnych uroczystości kościelnych i szkolnych. Nauka odbywała się w dwóch oddziałach: I – niższym i II – wyższym, a liczba godzin nie przekraczała 4 tygodniowo. Repertuar obejmował przede wszystkim pieśni religijne i świeckie. Oprócz śpiewu w gimnazjach tarnowskich prowadzono także nauczanie muzyki. W I gimnazjum działała orkiestra mieszana, a w II – dęta, smyczkowa i mandolinowa. Orkiestry wchodziły w skład Kołka Muzycznego. W repertuarze zespołów znajdowały się utwory patriotyczne, muzyka poważna (operowa, operetkowa) oraz powszechnie znane i przyjemne do słuchania marsze, polonezy, mazury itp. Wysoka frekwencja na lekcjach śpiewu oraz w zespołach muzycznych potwierdza chęć rozwoju zainteresowań muzycznych gimnazjalistów i świadczy o potrzebie kształcenia muzycznego na każdym etapie edukacji człowieka.
Ewidencja samochodów w Krakowie 1906–1918
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2021) Gaweł, Robert
Artykuł podejmuje kwestię ewidencjonowania samochodów przez krakowską Dyrekcję Policji w latach 1906–1918 oraz prowadzonych przez nią rejestrów tychże. System rejestrowania oparty był na przyznawaniu poszczególnych pojazdom indywidualnych numerów składających się z literowego wyróżnika i trzycyfrowego numeru. Rejestry te zachowały się w zasobach Archiwum Narodowego w Krakowie. Obecnie są one jedynymi znanymi tego typu dokumentami związanymi z dziejami motoryzacji w Galicji. Ich analiza pozwoliła na sporządzenie spisu samochodów zarejestrowanych w Krakowie w latach 1906–1918.