Tematy i Konteksty 13(18) 2023

URI dla tej Kolekcjihttps://repozytorium.ur.edu.pl/handle/item/9465

Przeglądaj

Aktualnie wyświetlane 1 - 20 z 27

„Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość?” Pierwsze projekty odzyskania suwerenności i przetrwania narodu w początku XIX wieku
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Kostkiewiczowa, Teresa
Już u początku narodowej niewoli zostały sformułowane dwa odmienne projekty wyjścia Polski z niebytu i odzyskania niezależności państwowej. W 1800 roku w Paryżu ukazała się publikacja Józefa Pawlikowskiego Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość?. Przedstawiała ona program wywołania ogólnopolskiego powstania przeciw zaborcom, podjazdowej walki z orężem całej społeczności narodu, ludzi równych i stawiających wolność ponad wszystko. W tym samym roku powstało Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i jego program sformułowany głównie w pismach Jana Pawła Woronicza. Zawierał on koncepcję skupienia się na działalności w obszarze kulturowym, umacniania pamięci o heroicznej przeszłości, niepodległości wewnętrznej oraz bohaterskiego trwania dzięki sile ducha narodowego, przechowującego substancję, „istność”, „jestestwo” Polaków. Te dwa sposoby myślenia o wybijaniu się na niepodległość trwale współistniały i naznaczyły dzieje naszego kraju w następnych dekadach, a nawet stuleciach.
Mowy pochwalne, czyli: przyjaciele nauk piewcami (nie zawsze takiej samej) wolności
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Zając, Grzegorz
The author of the article analyses the texts of selected eulogies delivered by the most eminent members of the Warsaw Society of Friends of Sciences: Jan Albertrandi, Stanisław Kostka Potocki, Julian Ursyn Niemcewicz and Stanisław Staszic. The subject of his interest is the way each of them approached the problem of freedom, giving laudations (usually in honour of particularly distinguished compatriots) at various moments of the Society’s history – from its beginning, through the period of the Duchy of Warsaw, to the years preceding the outbreak of the November Uprising. However, this is not only about freedom considered in connection with the collapse of the Polish state and the threat to the Polish community, but also about personal freedom, regarded as something that can be achieved in other spheres of a person’s life than that primarily related to the political situation of the nation they belong to (e.g. in their involvement in the development of science).
Konrad Wallenrod – zanegowana wolność?
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Hoffmann - Piotrowska, Ewa
Przedmiotem rozważań w artykule jest problem podmiotowej wolności tytułowego bohatera Konrada Wallenroda , która zostaje zanegowana przez jego udział w działaniach, których nie akceptuje i które budzą w nim żywy sprzeciw wewnętrzny. Źródłem zniewolenia staje się Halban, którego presji „mścicielem w masce” nie jest w stanie się przeciwstawić. Kontekstem rozważań są prace E. Fromma i V. Frankla traktujące o relacji między wolnością i sumieniem.
„Prometeusz wasz polski”. O doświadczeniu wolności i niewoli w pismach Waleriana Łukasińskiego
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Ziołowicz, Agnieszka
Artykuł zawiera interpretację pism Waleriana Łukasińskiego, które powstały podczas jego pobytu w więzieniu w Szlisselburgu. W centrum rozważań znajduje sie kluczowe dla autora doświadczenie wolności i niewoli. Jest ono rozpatrywane w kontekście biografii Łukasińskiego, dziewiętnastowiecznej literatury więziennej (Silvio Pellico), a także przez pryzmat ówczesnych losów polskiej zbiorowości i sposobów ich rozumienia (czasy napoleońskie, Kongres Wiedeński, funkcjonowanie Królestwa Polskiego, powstanie listopadowe, powstanie styczniowe, stosunki polsko-rosyjskie). Ważnym punktem odniesienia jest postrzeganie wolności w wieku XIX, zwłaszcza w dwóch aspektach: wolności politycznej (niepodległość narodowa, wolność społeczna, wolność obywatelska, wolność osobista) i wolności pozapolitycznej, wewnetrznej (przede wszystkim chrześcijańska wolność duchowa). W świetle przedstawionych analiz bohater artykułu okazuje się postacią o cechach prometejskich.
Przestrzenie niepodległości w okresie zaborów – w diarystyce Franciszka Salezego Gawrońskiego (1787–1871)
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Maciąg, Kazimierz
Franciszek Salezy Gawroński (1787-1871) był żołnierzem armii napoleońskiej, powstańcem listopadowym, politykiem i działaczem społecznym w Rzeczypospolitej Krakowskiej. Był ważną postacią w życiu społecznym Krakowa. Był także autorem pamiętników obejmujących blisko siedemdziesiąt lat XIX wieku, z których większość zachowała się w rękopisie. Artykuł przedstawia stosunek Gawrońskiego do kwestii wolności, przede wszystkim politycznej. Kwestia ta zmieniała się wraz z kolejnymi doświadczeniami autora, jego udziałem w kolejnych wydarzeniach politycznych, a także uwięzieniem.
W obronie języka ojczystego – o pragnieniu zachowania narodowości w "Wieczorach pielgrzyma" Stefana Witwickiego
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Stocka, Joanna
Celem artykułu jest przedstawienie stosunku Stefana Witwickiego do narodowości w jego Wieczorach pelgrzyma. W tym dziele autor wyraża zaniepokojenie językiem francuskim, którym Polacy coraz częściej posługują się także w swoich domach. Witwicki traktuje to jako zagrożenie dla polskiej kultury, którą jego zdaniem trzeba chronić, zwłaszcza w okresie niewoli. Pisarz postrzega język polski jako ważny element tożsamości narodowej, dbanie o język ojczysty uważa za szczególny wyraz wolności i niezależności wobec braku wolności politycznej. Witwicki próbuje przekonać rodaków, jak ważne jest kultywowanie polskich tradycji, niestety zauważa, że jego zalecenia nie są realizowane.
Perspektywy wolności ciała w "Samuelu Zborowskim" Juliusza Słowackiego
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Rzepniewska-Kosińska, Anna
Celem artykułu jest uzupełnienie badań nad kondycją człowieka w myśli genezyjskiej Juliusza Słowackiego, w której nieograniczona swoboda ducha wydaje się kwestią oczywistą, w przeciwieństwie do wciąż nie dość naświetlonej wolności ciała. Na przykładzie Samuela Zborowskiego można wykazać, że – wbrew stereotypowej wizji Słowackiego jako mistyka pogardzającego materią – poeta nie aprobuje samowoli ducha ciemiężącego ciało w doczesnym świecie genezyjskim i postuluje naprawę relacji między tymi dwiema sferami. Pomysł romantyka na dążenie do harmonii na tym polu można rozumieć jako poszanowanie przez ducha negatywnej wolności ludzkiej formy przy jednoczesnym jego prawie do ograniczania cielesnej wolności pozytywnej.
Wspólnotowe i prywatne przestrzenie wolności w kaukaskiej literaturze zesłańczej
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Gadamska-Serafin, Renata
Kaukaska literatura emigracyjna XIX wieku kumuluje zapisy różnych sposobów doświadczania wolności pomimo fizycznego zniewolenia. Obiektywną, zewnętrzną formą manifestowania wolności, często przybierającą charakter wspólnotowy, było prowadzenie politycznej misji „apostolskiej” polegającej na głoszeniu idei wolności; prowadzenie badań i pracy naukowej, utrzymywanie więzi z literaturą narodową, czytanie indywidualne lub głośne w grupie zesłańców. Nie mniej ważne było jednak „dotykanie” wolności w indywidualnym, subiektywnym wnętrzu: poprzez uwolnienie nieograniczonych przestrzeni wyobraźni i uruchomienie procesów twórczych twórczego „ja”; dzięki marzeniom i pamięci; w miłości, wreszcie w kontakcie z naturą, która była dla romantyków bramą do transcendencji. Istotą tych poetyckich wizji „wyzwolenia” jest w istocie projekcja powrotu do Raju.
„Życie żołnierza jest marszem przez rózgi i policzki”. Traumatyczne wspomnienia polskich zesłańców politycznych wcielonych do Korpusu Kaukaskiego i Orenburskiego w I połowie XIX wieku
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Chrostek, Mariusz
Karna służba w armii rosyjskiej – obok zesłania na syberyjską katorgę oraz na osiedlenie – stanowiła jedną z głównych form represji stosowaną wobec Polaków skazanych za przestępstwa polityczne pod zaborem rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku. Oficerowie mogli z czasem ubiegać się o dymisję, ale los prostych żołnierzy był okrutny, o czym przekonują pamiętniki i listy zesłańców wcielonych do Korpusu Kaukaskiego (m.in. Mateusza Gralewskiego, Zygmunta Rewkowskiego, Franciszka Sawicza, Hipolita Jaworskiego, Władysława Jurkowskiego) i Orenburskiego (m.in. Adolfa Jabłońskiego, Bronisława Zaleskiego, Maksymiliana Jatowta, Waleriana Staniszewskiego), a także Agatona Gillera służącego na wschodzie Syberii. Tysiące kilometrów do miejsca zesłania pokonywali pieszo, przeważnie zakuci w kajdany i łańcuchy, głodni, maszerując bez względu na silne mrozy, dokuczliwe upały i ulewne deszcze, często po górach. Nocowali na tak zwanych etapach w starych, drewnianych, zniszczonych barakach, nigdy nie wietrzonych, pełnych robactwa. Spali na pryczach lub gołej ziemi wśród ekskrementów, co powodowało epidemie i zgony. Tragizm polskich żołnierzy wynikał również z konieczności udziału w podbojach imperialnych carskiej armii – musieli wraz z Rosjanami napadać i mordować ludy Kaukazu, dzisiejszego Kazachstanu, zachodniej Syberii, broniące swojej wolności. Na co dzień mieszkali w ciasnych ziemiankach, gdzie spali na gołej ziemi w brudnych barłogach, w mundurze i butach, sami także brudni, często ochlapani nieczystościami. Prości sołdaci byli ciągle bici, upokarzani fizycznie i psychicznie. Bicie pięściami zależało od humoru dowódców. Najbardziej okrutna była publiczna chłosta. Bito kijami, pałkami, rózgami, batem, pejczem i knutem. Wysokość kary wynosiła od kilkuset do kilku tysięcy uderzeń, co często kończyło się śmiercią ofiary w męczarniach. Karano chłostą nawet za drobne lub domniemane przewinienia. Powszechne okrucieństwo rozwijało sadyzm u dowódców, wśród których szerzyła się demoralizacja (pijaństwo, hazard, domy publiczne). Ulegali jej również szeregowcy. Żołnierze bardzo bali się chorować, ponieważ w szpitalach byli bici, okradani z żywności, niewykwalifikowany personel ordynował im niewłaściwe leki. Śmiertelność w armii rosyjskiej była bardzo wysoka – jedynie nieliczni Polacy wrócili do ojczyzny.
O wolności, która ma granice – czyli o problemie wytyczania granic wolności w piśmiennictwie polskim okresu międzypowstaniowego
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Dworak, Anna
Celem artykułu jest pokazanie na przykładach XIX-wiecznych tekstów, że poza oczywistą w tamtym czasie afirmacją wolności, pisarze, poeci, publicyści mieli świadomość ograniczeń, którym wolność podlega albo podlegać powinna. W kolejnych częściach podjęta zostaje próba zdefiniowania pojęcia wolności, omówione zostają także ograniczenia wolności dotyczące różnych sfer: politycznej, społecznej, osobistej, a w końcu również wolności druku.
O kilku sposobach uobecniania się motywu wolności lub jej braku w powieściach Pauliny Wilkońskiej
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Berkan-Jabłońska, Maria
W niniejszym artykule przedmiotem uwagi jest kilka sposobów uobecniania się motywu wolności lub jej braku w powieściach Pauliny Wilkońskiej, reprezentantki literatury popularnej XIX wieku. Zagadnienie to omówiono w odniesieniu do trzech sfer. Pierwsza z nich wiąże się z tematyzacją pragnienia wolności i doświadczania niewoli narodowej. Druga dotyczy ograniczeń swobody podmiotu w przestrzeni społeczno-obyczajowej, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji młodych ludzi poddanych przemocy przesądów i naciskom finansowym. Trzeci wymiar analizy obejmuje strategie wolności odautorskiej, wyrażające się w przyjemności pisania i jego autoterapeutycznej funkcji oraz wybranych zabiegach podtrzymujących więź z czytelnikiem. Bowiem to właśnie czytelnik jest tu traktowany jako niejawny, ale niezwykle ważny bohater prozy Wilkońskiej.
"Komedia" Apolla Nałęcz-Korzeniowskiego wczoraj i dziś (rozważania na temat miejsca utworu w literaturze)
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Samsel, Karol
"Komedia" Apolla Nałęcz-Korzeniowskiego wydaje się aż po dziś dzień utworem niedostatecznie albo wręcz – niewłaściwie – sproblematyzowanym. Problemy zaczynają się już na etapie dyskusji o gatunkowej przynależności tekstu: czy to dramat obyczajowy, czy stylizowana nieco po schillerowsku – w duchu "Intrygi i miłości" – nowoczesna, kupiecko-przemysłowa tragedia? Mimo zupełnej trafności sądu Romana Taborskiego o podobieństwach formalnych pomiędzy "Komedią" a "Fantazym" Juliusza Słowackiego, nie zwrócono żadnej uwagi na powstające w tym samym czasie dojrzałe dramatopisarstwo Aleksandra Fredry (np. na "Wychowankę"), a to właśnie – jak wiele na to wskazuje – intrygująca oraz inspirująca para porównawcza dla wciąż domagającej się trafnego literaturoznawczego komentarza sztuki Korzeniowskiego.
Moralne dylematy polskich romantyków w drodze do niepodległości. Wybrane zagadnienia
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Toruń, Włodzimierz
Prezentowany szkic, nawiązujący głównie do myśli konserwatywnej, stara się przedstawić dylematy moralne polskich romantyków (A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński, C. Norwid) na drodze do niepodległości. Biorąc pod uwagę koncepcję wallenrodyzmu, stanu konspiracji, otwartej walki powstańczej, metod rewolucyjnego terroru, te sposoby aktywnego oporu zostały skonfrontowane z etyką chrześcijańską, współtworząc istotę cywilizacji łacińskiej. Sugerowane przez sytuację historyczną, niekiedy niemoralne sposoby walki, kolidowały z dekalogiem i wystawiały na próbę sumienia ich sprawców, polskich patriotów
Romantyczne sonety o wolności artystycznej
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Stanisz, Marek
W przedstawionym artykule ukazuję, w jaki sposób w romantycznych sonetach wyrażano ideę wolności artystycznej i jak odnoszono się w nich do reguł sztuki poetyckiej. Dowodzę, że wyrazem wolności artystycznej były takie motywy i metafory, jak: motyw przełamywania ograniczeń sonetowej formy, obrazy wyzwolenia z ograniczeń konwencjami literackimi, motywy lotu ku niebu oraz wędrówki na szczyt. Świadomość wolności twórczej wyzwalały również obrazy wzniosłej przyrody, a także motywy lektury. W swoich rozważaniach skupiam się na polskich sonetach romantycznych, ale sięgam również do sonetów powstałych wówczas w innych krajach europejskich.
Wolność a niepodległość. Próba rozróżnienia
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Borkowska, Grażyna
Celem artykułu jest próba wykazania, że tytułowego rozróżnienia między wolnością a niepodległością nie da się przeprowadzić na gruncie pojęciowym. Pojęcia nie są wystarczająco pojemne i elastyczne, aby oddać skomplikowaną relację motywowaną warunkami historycznymi, pozycją społeczną, wyznawaną ideologią. Naturalne podłoże rozróżnień stanowi trajektoria biograficzna podmiotu żyjącego w określonym miejscu i czasie. Nie wynika to jedynie z szerokiego zakresu znaczeniowego rozpatrywanych pojęć, ale z istoty ich uszczegółowienia, które wiąże się z aktywnością, losem, świadomością i innymi własnościami podmiotu egzystencjalnego.
"Vida de la madre Teresa de Jesús" Francisca de Ribery w przekładzie ks. Sebastiana Nuceryna
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Frąkała, Klara
Artykuł koncentruje się na analizie pierwszego polskiego przekładu żywota św. Teresy z Ávila pióra hiszpańskiego jezuity – Francisca de Ribery. Translację tę sporządził na początku XVII wieku krakowski kaznodzieja ks. Sebastian Nuceryn. To interesujące i niebadane dotychczas w literaturze przedmiotu tłumaczenie jest zarówno pierwszym w Polsce świadectwem kultu św. Teresy, jak i narzędziem transmisji nowych, a dla wielu kontrowersyjnych idei religijnych. Artykuł przedstawia sylwetki zarówno autora oryginału, jak i tłumacza, a także opisuje okoliczności sporządzenia przekładu. Za pomocą analizy porównawczej trzech wersji językowych tekstu – hiszpańskiej (oryginalnej), włoskiej (która była podstawą translacji Nuceryna) oraz polskiej – autorka omawia podjętą przez tłumacza próbę zmierzenia się z dyskursem mistycznym oraz ukazania nowego modelu świętości, reprezentowanego przez wówczas mało jeszcze znaną w Rzeczypospolitej postać św. Teresy. Niniejsze studium częściowo uzupełnia lukę w badaniach historycznoliterackich, w których brakuje jakichkolwiek prac analitycznych poświęconych twórczości Nuceryna, promotora karmelitańskiego mistycyzmu w Rzeczypospolitej Wazów.
Wokół edycji typu „romantycy dzieciom”
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Szargot, Maciej; Szargot, Barbara
Artykuł traktuje o popularnych w XX i XXI w. edycjach utworów romantycznych adresowanych dla dzieci. Opisuje dokonane zabiegi edytorskie (okładki, ilustracje, wybór, nadawanie tytułów, skróty, objaśnienia i komentarze, wstępy...). Ukazuje, jak zmiana adresu czytelniczego wpływa na kształt samych tekstów i ich potencjalny odbiór.
„Nie chciałabym być inna”. O autobiografii Kiry Banasińskiej
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Paliwoda, Agata
Artykuł stanowi analizę tematyczno-formalną wydanej w 2018 roku autobiografii Kiry Banasińskiej (1899-2002) – artystki, ale też, m.in., działaczki PCK oraz Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie na rzecz polskich uchodźców w Indiach. Wyłania obraz biografii z wielką historią i polityką w tle, udatnie łączącej życie prywatne i publiczne. Rysuje sposoby syntezy minionych doświadczeń, akcentuje – konstytutywną dla charakteru tej wspomnieniowej narracji – afirmatywną wobec życia postawę autorki.
Motyw podróży w czasie w polskiej tradycji literackiej i filmowej. Powieść Marii Krüger "Godzina pąsowej róży"
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Uljasz, Adrian
Tematem artykułu jest powieść Marii Krüger (1904-1999) Godzina pąsowej róży (1960 r.) jako przyklad utworu epickiego z fabułą opartą na motywie podróży w czasie oraz jej adaptacja – film Haliny Bielińskiej Godzina pąsowej róży (1963 r.). Omówiono walory rozrywkowe książki i filmu. Zwrócono uwagę na ich wartości edukacyjne - kształcące i wychowawcze. Skupiono się też stronie estetycznej dzieła Bielińskiej. Uwzględniono zagadnienie recepcji medialnej i literaturoznawczej pierwowzoru literackiego, a także recepcji medialnej filmu. Podjęto kwestię odbioru powieści i jej adaptacji wśród czytelników oraz widzów.
Druga Reforma Teatru – Prolegomena
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2023-12) Braun, Kazimierz
Historia teatru XX wieku wyróżnia dwie reformy teatru. Pierwsza z nich toczyła się od końcowych lat XIX wieku do końca lat trzydziestych XX w. Druga zaś od połowy lat pięćdziesiątych do końca lat osiemdziesiątych tegoż wieku. Były to ruchy odnowy i uwspółcześnienia sztuki teatru. Rozpoczynane przez indywidualnych artystów i niewielkie grupy, wspomagane przez dramatopisarzy i teoretyków, którymi byli często sami twórcy, obie reformy stopniowo docierały do coraz szerszych obszarów życia teatralnego. Pierwsza z tych reform zwana była przez wiele lat „Wielką Reformą Teatru”, a otrzymała tę nazwę przez analogię z „Wielką Wojną”, lub „Wielką Wojną Światową”, jak zwana była wojna lat 1914-1918. Gdy w roku 1939 wybuchła i stopniowo rozszerzała się na cały świat następna wielka wojna, uzyskała ona nazwę „Druga Wojna Światowa”. A wtedy ta poprzednia, „Wielka Wojna” zaczęła być nazywana „Pierwszą Wojną Światową”. Analogicznie, gdy w latach pięćdziesiątych narodził się nowy ruch odnowy teatru, który obejmował stopniowo wiele krajów, narastała świadomość, że jest to kolejna, już druga w XX wieku, reforma teatru. W tej sytuacji „Wielka Reforma Teatru” zaczęła być nazywana „Pierwszą Reformą Teatru”, zaś ta następna reforma „Drugą Reformą Teatru”. Mówimy więc o „Pierwszej (Wielkiej) Reformie Teatru” i o „Drugiej Reformie Teatru”. (W dalszym ciągu tych rozważań nie będą już potrzebne cudzysłowy). Pierwsza Reforma Teatru uznała widowisko teatralne za dzieło sztuki, podobnie jak dzieła sztuk plastycznych egzystujące niezależnie od obserwującego go widza. Druga Reforma Teatru taktowała widowisko jako międzyludzki proces ukształtowany artystycznie. Mówiąc o tych dwóch reformach – mówimy o teatrze, którego już nie ma. Tym bardziej należy utrwalać pamięć o nim.

Przeglądaj

Przeglądanie Tematy i Konteksty 13(18) 2023 według Data dodania