Galicja. Studia i materiały nr 11/2024

URI dla tej Kolekcjihttps://repozytorium.ur.edu.pl/handle/item/10965

Przeglądaj

Aktualnie wyświetlane 1 - 20 z 43

Badania nad historią polskiej inteligencji w okresie zaborów
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Molik, Witold
Prezentowany tekst to próba charakterystyki badań nad historią polskiej inteligencji w okresie zaborów, które prowadzono od lat sześćdziesiątych XX w. w ramach dwóch nurtów, traktujących inteligencję jako warstwę społeczno-zawodową i warstwę opiniotwórczą, wywierającą wielostronny wpływ na polskie społeczeństwo. Niniejszy artykuł nie rości sobie pretensji do wyczerpania poruszonego bardzo obszernego tematu ani w aspekcie metodologicznym, ani w aspekcie praktycznych postulatów badawczych. Wyraża przede wszystkim stanowisko autora i jest zaproszeniem do dyskusji o przyszłości badań, także w zakresie historii społecznej, nad dziejami inteligencji polskiej w okresie zaborów, zwłaszcza w Galicji.
Research on the history of Polish intelligentsia during the partition period
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Molik, Witold
The presented text is an attempt to characterize research on the history of the Polish intelligentsia during the period of partitions, conducted since the 1960s within two directions treating the intelligentsia as a socio-professional stratum and as an opinion-forming stratum, exerting a multifaceted influence on the Polish society. This article does not claim to exhaust the extensive topic in either methodological or practical research postulates. First of all, it expresses the author’s position and is an invitation to discuss the future of research, also in the field of social history, on the history of the Polish intelligentsia during the period of partitions, especially in Galicia.
Czy nauczyciele szkół galicyjskich tworzyli serwilistyczny system wychowania w stosunku do Austrii?
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Wnęk, Jan
Artykuł dotyczy problemu tworzenia, przez nauczycieli szkół galicyjskich, serwilistycznego systemu wychowania w stosunku do Austrii. Analiza różnych źródeł z okresu autonomii galicyjskiej pozwala stwierdzić, że lojalizm wobec zaborcy nie był zjawiskiem powszechnym, a wielu nauczycieli dokładało wytężonych starań, aby dzieci i młodzież wychowywać w duchu ideałów patriotycznych, znających przeszłość Polski i jej bohaterów narodowych. W tym celu organizowano w szkołach uroczystości mające na celu podsycanie nastrojów patriotycznych, w których tłumnie uczestniczyła młodzież szkolna. W tekście wykorzystano wspomnienia byłych uczniów szkół galicyjskich, które ukazują patriotyczną postawę wielu nauczycieli, ich antylojalistyczne postawy wobec zaborcy austriackiego.
Rola prowincjonalnej inteligencji w powstawaniu prywatnych gimnazjów w autonomicznej Galicji
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Stinia, Maria
Gwałtowny rozwój prywatnych gimnazjów w Galicji na początku XX w. był możliwy dzięki zaangażowaniu lokalnych społeczności. Wzrastające ambicje edukacyjne ludności żydowskiej i chłopskiej, rywalizacja narodowościowa polsko-ukraińska oraz dostęp kobiet do studiów wyższych pobudzały do działania małomiasteczkowe elity. W utworzeniu szkoły średniej widziano szanse na ożywienie i rozwój miejscowości oraz możliwość awansu społecznego jej mieszkańców. Dlatego gminy miejskie lub stowarzyszenia wspomagały tworzone gimnazja środkami pieniężnymi albo nawet całkowicie przejmowały ich finansowanie. Współudział społeczeństwa widoczny był na wszystkich etapach organizacyjnych, od powstania szkoły i jej wyposażenia, przez starania o kadrę nauczającą, aż po zabiegi o uzyskanie prawa publiczności i dążenia do upaństwowienia placówek. Niestety, I wojna światowa zniweczyła ten wysiłek wielu lokalnych społeczności, zwłaszcza we wschodniej części Galicji.
Studenci i absolwenci wyższych szkół warszawskich z lat 1808–1869 wśród inteligencji galicyjskiej
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Szwarc, Andrzej
Pole obserwacji obejmuje uczniów Szkoły Lekarskiej i Szkoły Prawa istniejących w latach 1808–1816, Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego (1816–1831), półwyższych i wyższych uczelni z lat międzypowstaniowych oraz Szkoły Głównej Warszawskiej (1862–1869). Niektórzy z nich przybywali do Galicji dobrowolnie, inni w związku z prześladowaniami politycznymi w zaborze rosyjskim. Znajdowali pracę na uczelniach, w instytucjach samorządowych lub w sektorze wolnych zawodów. Osiedlanie się tzw. koroniarzy w Galicji nasiliło się po powstaniu styczniowym. Niektórym udało się zrobić kariery lub wykazać się twórczością pisarską czy artystyczną i odegrać istotną rolę nie tylko w życiu nowej małej ojczyzny.
Galicyjska przystań. O wychowankach męskiego gimnazjum siedleckiego, pracownikach szkolnictwa średniego i wyższego w zaborze austriackim
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Bobryk, Witold
Galicja w okresie autonomicznym stanowiła ostoję polskiego życia społecznego, politycznego, kulturowego i naukowego. Z powodu represji politycznych w zaborze rosyjskim na terenie Galicji chronili się m.in. absolwenci i uczniowie męskiego gimnazjum rządowego w Siedlcach. Tutaj mogli kontynuować naukę, podjąć pracę czy prowadzić działalność polityczną. Niektórzy z nich zostali zatrudnieni w szkolnictwie średnim i wyższym. W badaniach naukowych podejmowali często problematykę związaną z nowym miejscem osiedlenia. Wykonując zawód nauczyciela, nie tylko powiększali grono inteligencji, ale również wywierali wpływ na kształtowanie kolejnych pokoleń middle class w tym wielonarodowym, wielowyznaniowym i wielokulturowym tyglu, jaki stanowiła Galicja.
Trudne początki polskiej inteligencji w I połowie XIX wieku (na przykładzie młodzieży galicyjskiej)
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Kawalec, Agnieszka
Celem niniejszego tekstu jest ukazanie walki o zachowanie świadomości narodowej polskiej młodzieży z terenu Galicji w początkowych dekadach XIX w. wbrew polityce germanizacyjnej zaborcy. Główną formą niezgody na panującą sytuację społeczno-kulturalną była edukacja w duchu polskim. Kształcenie to skupiało się na samodzielnej nauce języka polskiego, poznawaniu literatury polskiej, historii narodowej, kultury, tradycji słowiańskiej, a konsekwencją tej działalności była oryginalna twórczość literacka i naukowa. Omówione zostaną warunki, metody i poziom austriackiego szkolnictwa, sposoby realizacji indywidualnych pasji młodzieży polskiej w okresie poprzedzającym powstanie listopadowe. Uczestnictwo młodzieży galicyjskiej w tym zrywie narodowym, a następnie zaangażowanie w ruchach politycznych o charakterze niepodległościowym z lat 30. XIX w. otwiera nową cezurę w utrwaleniu świadomości narodowej Polaków i Rusinów/Ukraińców.
W kręgu inteligencji lwowskiej. Seminarium historyczne Ludwika Finkla
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Sierżęga, Paweł
Ludwik Finkel (1858–1930), profesor Uniwersytetu Lwowskiego, wykładowca historii nowożytnej polskiej i powszechnej, historii austriackiej, a także metodologii i historiografii, od 1899 r. prowadził też seminarium. Do czasu przejścia na emeryturę był opiekunem naukowym pięćdziesięciu trzech studentów, którzy otrzymali doktoraty. Wielu z wychowanków L. Finkla kontynuowało kariery uniwersyteckie, inni realizowali się jako archiwiści, pracownicy bibliotek i nauczyciele. Większość z wychowanków angażowało się w prace na rzecz rozwoju nauki, wielu było aktywnymi członkami towarzystw naukowych. Seminarium Finkla przygotowywało absolwentów nie tylko do prowadzenia badań historycznych, ale uczyło też odpowiedzialności za kształt polskiej nauki, kultury i oświaty.
Львівська історична школа Михайла Грушевського: становлення, структура, представники
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Тельвак, Віталій; Педич, Василь; Тельвак, Вікторія
W artykule omówiono powstanie, funkcjonowanie i strukturę szkoły historycznej M. Hruszewskiego we Lwowie. Cechą szczególną szkoły jest dwustopniowa struktura funkcjonowania: seminarium historyczne Uniwersytetu Lwowskiego oraz Sekcja Historyczno-Filozoficzna Towarzystwa Naukowego im. T. Szewczenki. W szkole pracowało 20 młodych historyków, w tym jedna kobieta. Łączono w niej dydaktykę i badania naukowe. Miała ona fundamentalne znaczenie dla rozwoju ukraińskiej historiografii zarówno pod względem efektywności, jak i dalekosiężnych skutków w czasie, a jej pojawienie się zapoczątkowało wejście ukraińskiej nauki na nowy poziom profesjonalizacji.
W kręgu mistrza. Studia historyczne wydane ku czci prof. Wincentego Zakrzewskiego. Problemy i dyskusje
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Kobak, Andrzej
Tekst przypomina sylwetkę profesora Wincentego Zakrzewskiego (1844–1918), badacza dziejów XVI w., profesora, dziekana Wydziału Filozoficznego i rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Główny nacisk położono na analizę księgi pamiątkowej podarowanej Zakrzewskiemu w roku 1908, zawierającej szereg studiów historycznych, których autorami byli uczniowie, wychowankowie i przyjaciele jubilata. Wśród nich wymienić można: Ludwika Boratyńskiego, Wacława Sobieskiego, Abdona Kłodzińskiego, Stanisława Zachorowskiego, Franciszka Bujaka, Jana Ptaśnika czy Stanisława Krzyżanowskiego.
Wkład wykładowców c.k. Szkoły Politechnicznej we Lwowie do cywilizacji (na wybranych przykładach)
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Ciara, Stefan
Celem artykułu jest ukazanie roli jedynej polskojęzycznej uczelni technicznej, jaką była c.k. Szkoła Politechniczna we Lwowie, w postępie cywilizacyjnym. Rola ta została ukazana poprzez wybranych profesorów reprezentujących elektrotechnikę i elektrochemię, przemysł chemiczny, przetwórstwo ropy naftowej oraz budownictwo. Najwybitniejsi przedstawiciele kadry profesorskiej to: Gabriel Sokolnicki, Roman Dzieślewski, Ignacy Mościcki, Stanisław Pilat, Maksymilian Thullie.
Galicyjscy tłumacze dzieł Adama Mickiewicza
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Woldan, Alois
Austriacka Galicja jako kraj wielokulturowy i wielojęzyczny była obszarem predestynowanym do powstawania rozlicznych tłumaczeń z języków i na języki, które w niej dominowały. Doskonale uwidaczniają to przekłady utworów Adama Mickiewicza, które w Galicji były tłumaczone zarówno na język ukraiński, jak i niemiecki. Tłumacze, dziś raczej zapomniani, należeli do galicyjskiej inteligencji bez względu na pochodzenie polskie, ukraińskie, żydowskie czy niemieckie. Studium przedstawia Mykołę Ustyjanowycza, Tymka Padurrę, Iwana Frankę (pochodzenia ukraińskiego), Gotthilfa Kohna, Sigfrida Lipinera i A.E. Rutrę (pochodzenia żydowskiego i niemieckiego), którzy byli nie tylko tłumaczami, lecz także galicyjskimi pisarzami i intelektualistami.
Українська світська інтелігенція кінця XVIII – першої половини XIX століття: походження, освіта та роль у суспільно-політичному житті (на прикладі Львівського Ставропігійського інституту)
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Орлевич, Ірина
W niniejszym tekście przeprowadzono analizę udziału ukraińskiej świeckiej inteligencji końca XVIII i pierwszej połowy XIX wieku w kulturze, nauce oraz polityce Galicji. Wykazano, że do 1848 roku jedyną świecką instytucją reprezentującą inteligencję ukraińską był Lwowski Instytut Stauropigialny. Dominującą grupę wśród świeckiej inteligencji ukraińskiej stanowili urzędnicy administracji państwowej. Ze względu na pochodzenie społeczne były to głównie osoby wywodzące się z rodzin duchowieństwa greckokatolickiego, rzadziej z rodzin inteligencji. W pierwszej połowie XIX wieku wspólnie z duchowieństwem greckokatolickim kierowali ruchem narodowym Ukraińców w Galicji Wschodniej.
Inteligenci w mundurach? Próba charakterystyki oficerów austro-węgierskich w Galicji jako specyficznej grupy społecznej
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Baczkowski, Michał
Problem zaliczenia XIX-wiecznego korpusu oficerskiego monarchii habsburskiej do inteligencji jest kwestią sporną. Niektórzy polscy badacze bez wahania włączają to środowisko do tej warstwy, inni je ignorują. Pod względem wykształcenia formalnego (matura) nie wszyscy oficerowie austro-węgierscy spełniali minimalny wymóg zaliczenia do inteligencji. Dominująca wśród oficerów ponadnarodowa samoidentyfikacja jako „cesarskich” stała się w końcu XIX w. anachronizmem. Część oficerów w Galicji podjęła podobne formy aktywności jak cywilni inteligenci: zakładanie towarzystw popularnonaukowych, organizację przedstawień teatralnych, zwalczanie analfabetyzmu wśród rekrutów. Inicjatywy te nie wykraczały jednak poza armię i były związane głównie z kulturą niemieckojęzyczną.
Środowisko inteligencji technicznej we Lwowie w okresie autonomii galicyjskiej. Szkoła Politechniczna i Towarzystwo Politechniczne
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Franaszek, Piotr
Istotną część galicyjskiej inteligencji stanowiła inteligencja techniczna. Wielu jej przedstawicieli związanych było ze Lwowem, a szczególnie z lwowską Szkołą Politechniczną, jedną z najstarszych szkół akademickich o profilu technicznym w Europie. Niezwykle ważnymi ośrodkami integrującymi lwowską inteligencję techniczną stały się organizacje branżowe, spośród których najważniejsze było Towarzystwo Politechniczne we Lwowie. Działacze Towarzystwa włączali się w życie naukowe, ekonomiczne, społeczne, a nawet polityczne Galicji. Tworzyli swego rodzaju grupę nacisku na władze autonomiczne różnego szczebla i władze centralne w Wiedniu. Praktyczna działalność przejawiała się w publikacjach zamieszczanych w prasie fachowej, cyklicznych odczytach naukowych, organizacji konkursów na plany i projekty techniczne, a także w organizowaniu zjazdów skupiających inteligencję techniczną ze wszystkich zaborów.
Józefińska reorganizacja magistratów w Galicji jako czynnik kształtowania nowej elity urzędniczej miast
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Ślusarek, Krzysztof
W artykule omówiono realizację i skutki przeprowadzonej na przełomie XVIII i XIX w. reformy ustroju miast w Galicji, w tym w szczególności problem tworzenia magistratów uregulowanych i formowania się nowej elity urzędniczej miast. Reformy zapoczątkowane w czasach panowania cesarza Józefa II doprowadziły do likwidacji dawnego samorządu miejskiego, przekształcając magistraty uregulowane w najniższy organ administracji państwowej i sądowej. Do roku 1820 zorganizowane na nowych zasadach miejskie egzekutywy powstały zaledwie w 63 spośród blisko 300 miast Galicji. W dłuższej perspektywie prowadziło to z jednej strony do radykalnego ograniczenia wpływu mieszczaństwa na zarządzanie miastem, a z drugiej – do ukształtowania się nowych elit, które w dużym stopniu nie wywodziły się już ze środowisk lokalnych, jak to miało miejsce w przypadku dawnego samorządu miejskiego, lecz stanowiły element napływowy.
Elity miast i miasteczek Galicji Wschodniej w końcu XVIII wieku w świetle austriackich źródeł podatkowych
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Jewuła, Łukasz
W artykule przedstawiono kilka uwag na temat elit miejskich i małomiasteczkowych w osadach miejskich Galicji Wschodniej pod koniec XVIII w. Na podstawie zachowanych dokumentów podatkowych, tj. metryki józefińskiej i opisań urbarialnych, starano się wskazać, kogo można uznać za przedstawicieli miejskich elit. Za takich uznano szlacheckich właścicieli cząstek w miastach, szlachtę miejską posiadającą w miastach grunty wolne, bez powinności feudalnych, duchownych obydwu obrządków, tj. rzymskokatolickiego i unickiego. Poza tym do elity zaliczono urzędników prywatnych (plenipotentów, leśniczych, justycjariuszy, mandatariuszy) oraz urzędników państwowych (poczmajstrów, urzędników cyrkularnych). Ponadto do lokalnych elit zaliczono ludzi pełniących funkcje w miejskich magistratach.
Sekretarz jako urzędnik magistratu w większych miastach galicyjskich w dobie autonomii
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Rejman, Sabina
Sekretarz był jednym z najważniejszych urzędników miejskiego magistratu. Jako osobę wykształconą i wpływową zaliczano go do elity miejskiej inteligencji. Przeważnie brał żywy udział w życiu społecznym i kulturalnym miasta, a często je animował jako członek różnego rodzaju organizacji i stowarzyszeń. Zagadnienia podjęte w artykule dotyczą: wymogów stawianych przez prawo wobec kandydatów na urząd sekretarza, konkursów rozpisywanych na to stanowisko, zakresu obowiązków, uposażenia, czasu pełnienia służby, udziału w życiu społeczności lokalnej.
Środowisko archiwistów krakowskich na przełomie XIX i XX wieku i jego rola w życiu naukowym Galicji. Wprowadzenie do zagadnienia
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Więch, Arkadiusz Stanisław
Kraków na przełomie XIX i XX w. był obok Lwowa najważniejszym polskim ośrodkiem archiwalnym. Istniejące w nim instytucje archiwalne: Krajowe Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich oraz Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa oraz skupione wokół Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Umiejętności środowisko archiwistów starało się brać aktywny udział w życiu naukowym Galicji, a poprzez podejmowane działania wpływało na rozwój polskiej historiografii.
Młoda inteligencja katolicka w Galicji okiem warszawskiego pisma „Prąd” (1909–1914)
(Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2024-09) Kostrzewska, Ewelina Maria
Warszawskie czasopismo „Prąd” skupiające młodzież akademicką w latach 1909–1914 tworzyło nowy model środowiska katolickiego. Konsekwentnie opowiadało się za katolickim odrodzeniem, rozumianym całościowo, jako łączenie kwestii religijnych ze społecznymi, narodowymi i politycznymi. Pismo można uważać za wzorcową strukturę inteligenckiej grupy katolików, powtórzoną w Drugiej Rzeczypospolitej przez studencką organizację „Odrodzenie”, a po drugiej wojnie światowej przez krąg „Tygodnika Powszechnego” i „Znaku”. „Prąd” miał swój udział w budowie podstaw tego środowiska. Pierwszych katolickich intelektualistów rekrutował i kształtował wśród polskiej młodzieży studenckiej w Galicji.

Przeglądaj

Przeglądanie Galicja. Studia i materiały nr 11/2024 według Data dodania